đầu thế kỷ XX. Cũng đã qua rồi cái thời vàng son của các cường quốc
phương Tây (Âu, Mỹ) ra lịnh cho các dân tộc nhỏ yếu vào lúc họ bị truất vị
về chánh trị và cả về tinh thần nữa. Cụ PHAN CHÂU TRINH từng say sưa
với lý tưởng dân chủ, dân quyền của Tây phương, lúc này có tái sinh chắc
cũng vỡ mộng trước cảnh hoàng hôn của nền dân chủ Tây phương với
những vết thương lở lói, nhòe nhoẹt trong một xã hội huy hoàng ở bề mặt
với bao nhiêu thứ phá sản, tóm lại, nói theo Claude JULIEN, đó là « sự tự
tử của các nền dân chủ »
. Những tiết lộ chung quanh vụ án gián điệp
chánh trị ở Watergate năm 1973 là một trường hợp điển hình.
Biểu giá trị cũ từng làm mẫu mực đo lường sự tiến hóa cho cả thế giới
đã bị xét lại từ lâu, nhưng mãi đến năm 1972, khi có cởi mở trong bang
giao quốc tế giữa Đông phương và Tây phương, người ta mới thấy xuất
hiện một biểu giá trị mới của « một mô thức văn minh mới quân bình »
tránh được một tai họa đang làm cho xã hội tây phương lo sợ : nạn môi sinh
ô nhiễm (đã khiến có một hội nghị quốc tế hợp 1500 đại biểu của 120 quốc
gia họp ở Stockholm hồi tháng sáu năm 1972).
Nói quân bình là vì trong một xã hội theo một mô thức văn minh mới
không có cái vấn đề môi sinh ô nhiễm ám ảnh trong lúc ở Tây phương,
Stanford Paul EHRLICH, một nhà sinh vật học, quan niệm công cuộc
chống lại ô nhiễm đồng hóa với việc chống lại sự phát triển kinh tế : Sinh
lộ của xã hội Tây phương theo ông là bước lùi trở lại. Nói cách khác,
những nguyên tắc của chánh sách kinh tế tự do giúp Tây phương bành
trướng mạnh nhứt hồi thế kỷ qua không còn thích ứng nữa với việc bảo vệ
ngoại cảnh khỏi cái tai họa ô nhiễm. Chánh sách kinh tế tự do từng tạo nên
sức mạnh của Tây phương bây giờ mới phô bày trọn vẹn cái mặt trái sần
sùi của nó. Cái bộ mặt sần sùi này vẫn là sự thật nếu ý kiến của nhà sinh vật
học kia có sai đi nữa.
Xét lại luận cứ của Jacques GODECHOT, chúng ta thấy ở Việt-nam,
sách báo cũng có dùng đến mấy tiếng « thời đại nguyên tử ». Và bây giờ
đây « thời đại không gian » nữa. Bộ H.U. chấm dứt ở quyển III in xong
ngày 24 tháng 6 năm 1958. Bảng niên biểu ở cuối quyển III chỉ ghi đến
