năm 1956. Có lẽ tác giả đã hoàn thành phần kết luận trước khi hai vệ tinh
nhơn tạo đầu tiên của nhơn loại được Liên-xô phóng lên quỹ đạo địa cầu
ngày 4 tháng 10 năm 1957. Và chắc chắn là tác giả lúc bấy giờ cũng chưa
thấy được con người đi trong không gian, con người đổ bộ nguyệt cầu (với
phi thuyền Apollo 11 và 12 của Hoa-kỳ vào năm 1969). Và không cần
người lái, phi thuyền Luna 16 của Liên-xô phóng đi ngày 12 tháng 9 năm
1970 cũng đã đáp xuống vùng biển Phong-phú của nguyệt cầu, lấy một mớ
đất đá ở đó và trở về địa cầu an toàn non hai tuần sau đó.
Cả hai cường quốc Hoa-kỳ và Nga-xô chưa chịu dừng lại ở nguyệt cầu
và đang hướng những cuộc thí nghiệm khám phá về những hành tinh xa xôi
hơn nữa, Kim tinh, Hỏa tinh. Địa cầu nhìn từ không gian nó mới nhỏ bé
làm sao : « Ngoảnh mặt lại cửu hoàn coi cũng nhỏ » (CAO BÁ QUÁT).
Cảm tưởng này còn thật hơn cái cảm tưởng của VALÉRY.
Có một chỗ giống nhau giữa Maurice CROUZET và GODECHOT là
cả hai đều chọn sự kiện Âu-châu tự do suy yếu để chấm dứt thời cận đại.
Duy có điều khác là M. CROUZET muốn chấm dứt vào lúc chỉ mới có một
vài dấu hiệu tiên báo một hiện tượng, còn GODECHOT thì vào lúc hiện
tượng đã hiển nhiên. Một đàng vào lúc khởi điểm của một hiện tượng
(1914), một đàng vào lúc hiện tượng đang thành tựu (1950). Chúng tôi nói
đang vì bước vào năm 1970 với hội chợ quốc tế triển lãm ở Osaka (gọi tắt
là Expo 70) tiêu biểu cho sự tiến bộ vượt bực, nước Nhựt đã qua mặt nhiều
cường quốc kinh tế Tây Âu bá chủ thế giới suốt thế kỷ XIX, để chiếm ngôi
vị đệ tam cường quốc kinh tế thế giới sau Mỹ và Nga. Cũng bước vào năm
1970, ngày 24 tháng Tư, Trung-hoa đã nhập hội không gian với Liên-xô,
Hoa-kỳ và Nhựt-bổn. Đang thành tựu nghĩa là chưa thành tựu. Cho nên
dùng năm 1950 làm thời điểm phân kỳ lịch sử cũng không được ổn. Ở Á-
châu, sau Trung-hoa lục địa, còn có Nhựt, Ấn, Do-thái đang có khả năng
trở thành những quốc gia nguyên tử. Không chừng rồi đây trước khi thế kỷ
XX chấm dứt, số quốc gia nguyên tử ở Á-châu lại nhiều hơn so với Âu-
châu và Mỹ-châu. Diễn biến của một hướng đi lịch sử lắm khi vượt qua
giới hạn quan sát của một thế hệ, một đời người, tương tự như hiện tượng
