Thật ra, từ khi đất nước được thống nhứt với Gia-long, Việt-nam thời
bấy giờ có thêm điều kiện thuận tiện để phát triển kinh tế. Nhưng sự phát
triển đó không đạt đến mức có thể nói « một cách khá mạnh » hay « một
cách mạnh mẽ » vì nhãn quan hẹp hòi và chánh sách sai lầm trong các vấn
đề đối nội cũng như đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn.
Về nông nghiệp, những thiên tai, tham nhũng, tô thuế nặng nề khiến
cho nông dân bần cùng đi đến chỗ phá sản, phân tán, lưu vong. Cho nên
ngay từ dưới triều Gia-long trở đi, những cuộc nông dân bạo động càng
ngày càng dồn dập.
Công nghiệp còn đang trong tình trạng sơ khai. Riêng ngành khai mỏ
càng ngày càng sa sút từ giữa đời Minh-mạng trở đi.
Ngành ngoại thương hầu hết ở trong tay người Hoa kiều. Người Việt-
nam thiếu vốn, chưa biết kinh doanh theo hình thức công ty. Trong tình
trạng đó, một giai tầng trưởng giả chưa thành hình được (như ở Nhựt) để
làm hậu thuẫn đắc lực cho những đề nghị cải cách canh tân của các nhà nho
thức thời, tiêu biểu nhứt là Nguyễn Trường Tộ.
Bác bỏ những đề nghị canh tân, không chịu khai quan (như ở Nhựt),
triều đình nhà Nguyễn đã vô tình nhận lãnh bản án tử hình về dài lâu cho
mình. Sự chọn lựa đó là đặc điểm thứ tư và chót hết của thời hiện đại ở
Việt-nam.
Sự lựa chọn đó lúc đầu là phủ nhận, là từ chối, Đông-phương (nói hẹp
là Việt-nam) từ chối Tây phương. Cho mãi đến đầu thế kỷ XX, trái lại là
chấp nhận, đòi hỏi. Đòi hỏi đổi mới mà phủ nhận công khai hoặc ngấm
ngầm cuộc xâm lăng. Có thể tạm lấy năm Đông-kinh nghĩa thục ra đời để
đánh dấu cho một giai đoạn mới, chớ thật ra, các nhà nho yêu nước và thức
thời đã hoạt động từ trước. Sự đòi hỏi đúng lúc, đa số quần chúng thấy đó
là một yêu cầu thiết thân, nên dễ tạo thành một phong trào
ồ ạt và có tính
cách toàn diện khiến chánh quyền thực dân thấy sợ mà phải đàn áp. Duy
tân không còn là một vài cá nhơn lẻ loi, cô độc nữa như dưới thời Tự-đức
mà nói chung là một ý thức cộng đồng. Cho đến lúc đó, nếp sống của dân
