Ông THANH-LÃNG trong B.L.Đ.V.H.V.N. khi xét qua « Đặc tính
chung văn học thế hệ 1913 » đã khai triển rộng rãi những lý do khai mào
thế hệ mới cùng những hiện tượng văn học bế mạc một giai đoạn cũ và
những hiện tượng văn học mới vừa khai mạc.
Năm 1913, Hoàng Hoa Thám bị ám sát, nhưng thực sự trước đó, chiến
khu Yên-thế lần hồi đã bị thu hẹp cùng một lúc với quân số lớp bị chết, lớp
đầu hàng. Sau khi Nguyễn Thiện Thuật thất bại, rời bỏ chiến khu Bãi-sậy
(1897), lực lượng võ trang của Đề Thám còn lại, chiến đấu trong tình cảnh
bơ vơ, tuyệt vọng. Cuối năm 1909, sau khi Cô Ba với đứa con gái nhỏ
Hoàng Thị Thế bị bắt và Cai Sơn làm phản, Hùm Thiêng Yên-thế đã hết
thiêng và chỉ còn biết gan lì và anh hùng kéo dài chuỗi ngày trốn tránh cuộc
săn đuổi của thực dân và tay sai.
Năm 1913 cụ PHAN BỘI-CHÂU vẫn còn được tự do. Tháng giêng
năm 1914, cụ mới bị bắt và ngồi tù ở Quảng-châu cho tới năm 1917. Nếu
nói rằng bị bắt rồi được thả ra và tuyên bố từ bỏ lập trường kháng chiến
quân sự để quay sang mặt trận văn hóa thì năm cụ PHAN được thả ra là
1917 chớ không phải năm 1913. Hơn nữa, ý thức chuyển sang mặt trận văn
hóa đã nẩy nở ở giai tầng sĩ phu yêu nước từ nhiều năm trước năm 1913
với phong trào Duy Tân.
Về lý do văn học, năm 1913 là năm « Đông-Dương tạp chí » ra đời, «
làm thay đổi hẳn chiều hướng văn học. Sinh hoạt văn học, nhờ vào « Đông-
Dương tạp chí », mang một nội dung và một hình thức mới hẳn ».
Không ai phủ nhận phần đóng góp của ông NGUYỄN VĂN VĨNH
cũng như của ông PHẠM QUỲNH sau này vào công việc hình thành nền
quốc văn mới. Nhưng từ lâu, hai ông đã bị coi như là cán bộ văn hóa của
chánh quyền thực dân lúc bấy giờ, mỗi người ở một mực độ khác nhau :
« Hồi đó, thực dân đã làm xong việc bình định. Những phong trào Văn
thân và Cần vương kể như đã tan rã, Đông Kinh nghĩa thục đã bị giải tán,
Phong trào Đông Du chỉ còn hoạt động ngấm ngầm. Thực dân thấy rằng
cần phải hướng dẫn thanh niên hồi đó theo một đường lối phi cách mạng.
