nào dầu hẹp, dầu ngắn, được đặt cho một cái tên : NGUYỄN VĂN VĨNH
(hay PHẠM QUỲNH). Không phải vì hẹp hòi. TẢN ĐÀ có hiện diện đó.
Thứ nữa, nói đến cái mới mà « Đông Dương tạp chí » đã đem lại trong
sanh hoạt văn học, là nói đúng mà chưa đủ. Cái mới đó, ông thừa hưởng
một phần của Phong trào Duy Tân mà công tác nổi nhứt là Đông Kinh
nghĩa thục. Hai ông NGUYỄN VĂN VĨNH và PHẠM DUY TỐN tuy có
đảm nhiệm xin phép mở trường nhưng không phải ở vào hàng lãnh đạo như
các cụ LƯƠNG VĂN CAN, TÂY-HỒ, NGUYỄN QUYỀN… Tuy có tham
gia tích cực, nhưng khi nghĩa thục bị đóng cửa (tháng 12-1907), nhóm hoạt
động bị khủng bố, người bị bắt, người bị tù đày, « thì ông VĨNH vẫn bình
an và vẫn tự do viết báo, mà phần nhiều lại là báo có trợ cấp của thực dân »
. Ông chỉ làm được một phần công việc của Đông-Kinh nghĩa thục nhưng
trong một tinh thần khác, theo chủ trương của thực dân.
Đề tựa bản dịch « Tam Quốc chí diễn nghĩa » của PHAN KẾ BÍNH,
ông VĨNH có một câu để đời : « Nước Nam ta mai sau này, hay dở cũng ở
như chữ quốc ngữ ». Thật ra ông chỉ diễn giải lại cách khác ý đó của Đông-
Kinh nghĩa thục từng coi « chữ quốc ngữ là hồn trong nước » phải « học
cho mau biết, cho tiến kịp trên bước đường độc lập, văn minh ». Cùng dạy
cả ba thứ chữ Hán, Pháp, quốc ngữ mà riêng đề cao chữ quốc ngữ : « Phàm
người trong nước đi học nên lấy chữ quốc ngữ làm phương tiện đầu tiên để
cho trong thời gian vài tháng đàn bà trẻ con cũng đều biết chữ và người ta
có thể dùng chữ quốc ngữ để ghi việc đời xưa và chép việc đời nay (…).
Đó thực là bước đầu trong việc mở mang trí khôn vậy ».
Và theo ông NGUYỄN VĂN TRUNG, các cụ còn : « dự thảo một nền
tảng cho văn học nghệ thuật cận đại Việt-nam. Các cụ đề ra công tác xây
dựng câu văn xuôi và bắt đầu bằng cách dịch những sách tây phương. Một
số những danh từ mới được dịch từ tiếng nước ngoài như cách mệnh, kinh
tế, trừu tượng, cụ thể v.v… nhằm làm giàu ngôn ngữ và văn học nghệ thuật
Việt-nam. Ngoài ra các cụ cũng chú trọng đến việc hiệu đính lại những sách
vở cũ như « Khâm-định Việt-sử cương-mục, Thực-lục, Liệt truyện, Địa dư
