tiến bộ. Nếu không, chữ quốc ngữ không chậm tiến đến nỗi mãi đến ba
mươi năm sau, nhà học giả NGUYỄN VĂN TỐ ở Hà-nội phải đứng ra làm
chánh hội trưởng Hội truyền bá quốc ngữ. Nếu không thì văn học cũng sẽ
phát triển theo dự kiến thuận lý của ông NGUYỄN VĂN TRUNG : « …
mạnh mẽ và phong phú gấp trăm lần Nam Phong, đồng thời cũng không
đẩy những NGUYỄN VĂN VĨNH, PHẠM QUỲNH có chân trong Đông
Kinh nghĩa thục đến chỗ làm tay sai văn hóa cho Pháp. Đông-Kinh nghĩa
thục đã quy tụ được hầu hết nhân sĩ (nho học, tân học) lúc đó, lại biết làm
kinh tài, có trường để phổ biến. Mới mấy tháng mà phong trào lan cả vào
Trung, gây sôi nổi hào hứng… (…) Cho nên, nếu không có Nam Phong,
Đông Dương tạp chí, và Đông-Kinh nghĩa thục vẫn được tự do hoạt động
thì cả một giai đoạn văn học chẳng những không trống rỗng thiếu sót mà
còn phong phú giàu có đến thế nào ».
Đông-Kinh nghĩa thục làm công tác giáo dục, văn học trong thế chủ
động, còn ông NGUYỄN VĂN VĨNH trong thế bị động, dưới quyền điều
khiển của thực dân. Xét về sáng kiến, về đường lối, về ảnh hưởng, về tinh
thần truyền thống đấu tranh của dân tộc, Đ.K.N.T. đáng được chọn để đánh
dấu mở màn cho thời kỳ thành lập, cho văn xuôi mới. Mãi đến tháng 12-
1972, trong bản dự thảo chương trình tổng hợp về môn quốc văn, lớp 11
CD, lần đầu tiên, nhóm Đ.K.N.T. mới được chiếu cố ở mục « khảo luận »
trước các nhóm Đ.D.T.C., N.P.T.C. và Tự-Lực văn đoàn. Đó là một điều
công bằng, hợp lý, tuy có phần trễ tràng, gần hai mươi năm sau khi người
Pháp rút lui khỏi Việt-nam.
Trong « Việt-nam văn học sử trích yếu », ông NGHIÊM TOẢN đã lý
luận trong chiều hướng đề cao phần đóng góp lớn lao của Đông-Kinh nghĩa
thục (tr. 141-145) và mở đầu cho thời kỳ tiệm tiến (1913-1934), ông cũng
đề cập nhóm Đ.K.N.T., nhưng rốt lại dùng năm chào đời của Đ.D.T.C.
(1913) thay vì Đ.K.N.T. (1907) để làm mốc cắm cho giai đoạn. Không biết
ông có phảng phất nhớ tới cố giáo sư DƯƠNG QUẢNG HÀM không ?
Fleming là người đầu tiên đã khám phá ra một loại nấm sau này được
bào chế thành thuốc kháng sinh đa dụng. Nhưng đến ngày ông mất, thí
