Sau phần mà ông D.T.G. gọi là « những chỗ vơ váo tài liệu » đến phần
« những chỗ chú giải sai nghĩa » (không nói đến ở đây) và « những chỗ
không biết mà nói liều. ».
Ở phần III, trang 25, ông TRÚC-KHÊ viết : « Thuở xưa, học trò muốn
đi thi hương, trước hết phải lọt qua một kỳ khảo hạch. Kỳ khảo hạch này do
quan Đốc học đứng đầu mở ra, thi những học trò trong hàng tỉnh để chọn
lọc lấy người cho nộp quyển đi thi hương. Kỳ khảo hạch ấy thường mở
trước khoa hương độ năm mười tháng… Cao bá Quát đi kỳ khảo hạch,
chính ông đỗ đầu xứ… »
Trong tờ « Văn Hóa », ông D.T.G. bảo rằng ông T.K. « không hiểu chi
về chuyện thi cử » : « Khảo hạch không phải là một. Nó là hai thứ. »
(tr.12).
Từ trước thời Tự-đức, cứ vào tháng tư, tháng mười hằng năm, học
quan trong tỉnh từ đốc học đến giáo thọ và huấn đạo hợp lại để mở khảo
khóa xét thi học trò trong tỉnh. Có đủ các bài ba trường như thi hương
nhưng bài ít hơn và dễ hơn. Ai qua lọt khảo khóa gọi là khóa sinh : « Khóa
sinh tùy đỗ cao thấp mà được miễn trừ sưu thuế, phu dịch, lính tráng trong
một năm. Vào hồi Tự-đức, nhất định mỗi năm về tháng tư thì khảo khóa,
bất cứ ai đỗ là được trừ sưu dịch ; đến tháng một lại có một kỳ khác, lẫn cả
tú tài và học trò để xem học lực của học trò trong một năm tiến ích thế nào
cho nên có gọi là khóa sinh tiến ích, kỳ khảo này không được kể vào lệ
miễn trừ sưu dịch. »
Khảo thì tiến hành mỗi năm, còn hạch thì chỉ thực hiện trước năm có
khoa thi để chọn học trò trong tỉnh cho đi thi hương. Hương khoa đầu tiên
dưới triều Nguyễn mở vào năm 1807, rồi cứ sáu năm mới có mở khoa khác.
Năm 1825, triều Minh-mạng định lại ba năm một khoa. Người nào lọt qua
được kỳ hạch, đến năm sau mới được dự kỳ thi hương.
Như vậy, trong phạm vi tỉnh, khảo và hạch là hai kỳ thi khác nhau.
Vượt lên trên phạm vi tỉnh, ở cấp trung ương, ta mới có thể nói đến khảo-
hạch : « Đời Minh-mạng, Tự-đức lại còn có lệ cống cử : năm Minh-mạng
