Về hai câu đối trên, một thuyết gán cho C.B.Q., một cho Nguyễn Hàm
Ninh, một cho người Tàu và rốt cuộc chẳng còn ai thấy vết tích. Như vậy,
nên để hai câu đối này ngoài cuộc đời của C.B.Q. là hơn. Thêm hai câu này
vào chỉ có phá tính cách nhứt trí của cuốn truyện ký, mà không có lợi gì
cho lời buộc tội ông ở chương VII (« Việc Mỹ-lương đi đến cái vạ diệt tộc
», tr. 78-103).
MỘT CÁI CHẾT THẬT RẮC RỐI
Nếu chết bịnh như NGUYỄN DU, TẢN-ĐÀ, chết già như NGUYỄN
CÔNG TRỨ, tự tử như NHẤT-LINH, TAM-ÍCH, rồi có thân quyến, bằng
hữu tiễn đưa, không ai tưởng tượng và « sáng tác » thêm chi tiết gì nữa
được về cái chết của những người đó. Riêng với C.B.Q. ra đi trong một
trường hợp không thường nên có lắm truyền ngôn về cái chết của ông và do
đó, nhiều sách viết khác nhau. Khi có nhiều truyền ngôn như vậy, thì chỉ có
thể có một cái đúng mà chắc chắn là có nhiều cái sai khiến cho người đọc
khó phân biệt giả, chân : thắc mắc, hoài nghi.
Theo « Đại-Nam chánh biên liệt truyện » : « Bá Quát thua chết tại trận
(…) Việc tâu về triều đình, vua nghe, sai đem đầu Bá-Quát bêu và rao khắp
các tỉnh Bắc-kỳ, rồi giã nhỏ ném xuống sông. »
Ông T.K. cũng có tham khảo tài liệu này nhưng không tin theo : «
Song xem những ký tái của các tư gia và hợp với lời truyền thuyết của các
cố lão thì ông bị bắt sống rồi bị trảm khiêu chớ không phải là chết trận. Vì
thấy cái thuyết bắt sống có nhiều chứng cớ hơn, nên ở đây tác giả đi theo
thuyết ấy » (Cước chú số 1, tr.95).
Ông KIỀU OÁNH MẬU chỉ thuật lại điều tai nghe. Nên nhớ CHU-
THẦN mất năm 1854, sách « Bản triều bạn nghịch liệt truyện » của ông
hoàn thành năm 1901. Theo sách này, ông C.B.Q. không có chết trận mà
ông bị vu oan và bị chết oan : « Quát ở Quốc-oai làm gia sư ở nhà ông
chánh tổng trong hạt. Quát tính ưa rượu. có người nói viên cai tổng ấy có
chí khởi nghịch, mới nhân khi Quát say rượu nói khích một câu, vì vậy
