Và nếu thật chết tại trận thì bao nhiêu giai thoại, câu đối được kể về
C.B.Q. đều vô giá trị, như :
« Một chiếc cùm lim chân có đế,
Ba vòng xích sắt bước thì vương. »
Theo ông HỒNG-LIÊN L.X.G. :
« Một tấm ván lim ngồi thế đế,
Ba vòng dây sắt bước thì vương. »
hoặc :
« Ba hồi trống giục
đù cha kiếp,
Một nhát gươm đưa bỏ mẹ đời ».
Theo ông LÃNG-NHÂN :
« Ba hồi trống giục mồ cha kiếp,
Một nhát gươm đưa đ. mẹ thời ! »
(Thời là thời thế, mà cũng lại là tên vua Tự-đức).
Chết trận hay bị bắt hành quyết sau đó ở đây hay ở chỗ khác, đằng nào
cũng là một thất bại cho họ CAO nhưng vẫn hãy còn là một nghi vấn, tuy
nhỏ nhặt mà nan giải. Trong lúc có nhiều dị biệt như đã trình bày, tưởng chỉ
nên nói C.B.Q. thua trận rồi chết là đủ. Nhưng chết vào năm nào ? 1854
hay 1855 ?
Nếu theo « Đại-Nam chánh biên », C.B.Q. chết trận thì năm mất của
C.B.Q. có thể là năm 1854. Nhưng nếu theo thuyết khác, C.B.Q. bị bắt
sống, bị giam, giải đi nơi này, nơi khác rồi mới hành quyết thì năm C.B.Q.
mất có thể là năm 1855 (theo ĐỖ BẰNG ĐOÀN, ĐỖ TRỌNG HUỀ,
TRẦN THANH MẠI…), vì cuộc dấy binh ở Mỹ-lương xảy ra vào khoảng
mấy tháng chót của năm 1854. Kết luận, về thời điểm sinh tử của C.B.Q.
nên ghi là ?-1854 ? hoặc ?-1855 ?, vì không được chắc.
VĂN NGHIỆP CAO BÁ QUÁT
