che đỡ nắng mưa, vài thửa vườn rau cơ cực, bữa cơm bữa cháo. Trên mẹ
già tuổi ngoại thất tuần, rầu rĩ mong chờ lãng từ. Dưới con nhỏ tối ngày gào
khóc thương nhớ phụ thân. Than ôi ! hữu tài mà chẳng được dùng, ai oán
con người bạc phước. Vô hạnh sao không tu kỷ, cơ hàn trói buộc văn nhân.
« Thần ngửa trông lượng trên ban cho tên Quát chút ơn vũ lộ, trước là
cho hắn yên thân nuôi nấng mẹ già, sau để hắn được ra vào cửa khuyết, sợ
uy Trời mà bỏ bớt tính ngông cuồng ».
NGUYỄN QUỲNH, « Cao Bá Quát »
Unesco Vietnam, VIII
(tháng 12-1964), tr. 168-169
BÀI HỊCH NHÂN CUỘC DẤY BINH Ở MỸ LƯƠNG
TRÚC-KHÊ cho biết « Tờ hịch truyền đi các nơi do Cao thảo ra »
(tr.90) mà không có bản văn kèm theo. Theo NGUYỄN QUỲNH, « Quát
đọc bài hiệu triệu quân sĩ », cuối bài có đề tên LÊ DUY CỰ. Sau đây là bài
hịch không rõ sao chép từ đâu :
« Hỡi các tướng sĩ,
« Người xưa có nói : « Thiên chi sinh vật, tất nhân kỳ tài nhi đốc yên,
cố tài giả bồi chi, khuynh giả phúc chi ». Nghĩa là trời sinh muôn vật, hễ
vật nào có tài lực thì vun đắp cho tốt lên, vật nào kém hèn nghiêng lệch thì
làm cho đổ nát đi ». Lại có câu « Bất tri mệnh vô dĩ quân tử giả ». Nghĩa là
không biết mệnh trời không phải là quân tử ».
« Xét qua hai câu này thì phàm đã là kẻ thức giả tất phải biết cái lẽ «
Thuận » và lẽ « Nghịch ». Ở đời thuận hay nghịch đều do thiên mệnh, cho
nên khi trời đã bày ra cảnh thuận, tức như vạch một con đường hay để
người tài bồi vun đắp cho cảnh thuận mãi. Nhưng khi trời đã bày ra cảnh
nghịch, khác nào như gây sự hỗn loạn, nghiêng ngửa thì con người phải
theo ý muốn của trời mà san phẳng nghịch cảnh. Do đó ta có thể ngắm cảnh
