cũng làm nô lệ tình cảm của mình, nô lệ các định kiến của những người
thân. Ta lại còn phải kiếm sống do đó, trở thành một bánh xe trong guồng
máy…
Cái khó và cái khổ nhất là phải nhân nhượng các thành kiến của xã
hội xung quanh. Nhiều hay ít, tùy theo chừng mực ta cảm thấy mình yếu
hoặc khỏe đến đâu. Không nhân nhượng đủ mức thì bị nghiền nát. Nhân
nhượng quá hóa hèn và mình thấy tởm với chính mình. Thế là tôi nay đã xa
những nguyên tắc của tôi cách đây mười năm. Dạo đó, tôi cho rằng cần phải
thái quá trong bất cứ việc gì và không được nhân nhượng chút nào cho môi
trường quanh ta. Và nghĩ rằng ta cứ phải đi quá về cả mặt xấu cũng như mặt
tốt của mình.
Sau hết, cô xem đây, tôi đã già đi nhiều và cảm thấy mình rất sút.
Chúc cô vui vẻ.
Người bạn tận tình của cô”.
Thư viết cho Ma-ri ngày 7 tháng 9 năm 1894:
“Cô đoán đúng làm sao, lá thư của cô khiến tôi lo ngại vô ngần. Tôi
khẩn khoản khuyên cô trở lại Pa-ri vào tháng10 này. Cô mà không trở lại thì
tôi sẽ rất buồn. Chẳng phải vì ích kỉ mà tôi nói thế. Tôi chỉ nghĩ rằng ở Pa-
ri, cô sẽ làm việc tốt hơn và có ích hơn.
Nếu một người cứ muốn húc đầu vào tường đá, hòng làm đổ tường
thì cô nghĩ sao? Ý tưởng đấy có thể bắt nguồn từ một tình cảm tốt đẹp,
nhưng thật ra lại rất buồn cười và dại dột. Tôi nghĩ rằng một số vấn đề đòi
hỏi được giải quyết chung, song ngày nay không còn giải pháp cục bộ nữa,
và khi ta đi vào một con đường không có lối thoát ta có thể gây nhiều tác
hại. Tôi lại nghĩ rằng công lý không có thật ở trên đời này và ưu thế sẽ thuộc
về chế độ nào mạnh hơn, nghĩa là kinh tế hơn. Một người làm việc đến kiệt
sức mà vẫn sống khổ cực. Đó là một điều đáng căm giận, phẫn nộ, nhưng
không vì vậy mà nó sẽ hết. Có lẽ rồi nó sẽ mất đi vì con người là một thứ
máy và về phương diện kinh tế, cho chạy một cái máy nào đó theo chế độ
bình thường của nó, có lợi hơn là làm nó quá sức.
Cô hiểu nghĩa ích kỉ một cách hơi lạ. Dạo mới tuổi hai mươi, tôi gặp
một tai họa lớn: trong trường hợp khủng khiếp, tôi mất một bạn gái thời niên
