Trang huynh nói: thầy anh ấy là Di đã từng xin học bậc đại nho Chu Đôn
Di, xin thinh giáo ‘con nên nhập môn từ đâu’, thầy Chu nói: nên bắt đầu từ
niềm vui của Khổng, Nhan. Khổng Tử, Nhan Hồi dẫu ở nhà tranh ngõ nhỏ,
ăn uống thanh đạm, ai cũng cho là khổ quá, nhưng họ lại lấy làm vui. Tại
sao họ vui? Điều này, tôi nghĩ kỹ suốt chục năm qua mà vẫn chưa hiểu rõ.
Nói ngay bản thân tôi, tôi vốn ưa rành mạch rõ ràng, thấy chuyện gì mù
mờ, lý lẽ không rõ, thì mắt tôi cứ như bị sương mù che lấp và lòng rất
không vui. Chỉ khi nào làm rõ, tra rõ, mọi sự phân minh thì tôi mới yên vui.
Con người ta chưa chắc đã có thể vui như Khổng, Nhan nhưng sống trên
đời cũng nên biết mình vui ở chỗ nào. Khi đã tìm thấy niềm vui thì dẫu
muốn dừng lại cũng không thể.”
“Cứ như anh nói, thì tham quyền, tham danh, tham tiền tài, tham sắc
cũng là niềm vui cuộc đời hay sao?”
“Quyền, danh, tiền bạc, sắc đều là những thứ hay, có thể giúp người ta
hứng khởi vui vẻ. Nhưng những thú vui ấy đều đến từ bên ngoài thân ta; có
vô số người tranh giành những thú vui này nhưng liệu có mấy người được
thỏa nguyện? Và có thể vui lâu dài không? Sẽ đem lại cho họ bao lo âu đau
khổ suốt đời thì có! Niềm vui mà tôi nói, không đến từ ngoại vật mà đến từ
trong lòng ta.”
“Tức là gần với Phật, với Đạo rồi!”
“Đạo gia cầu trường sinh, Phật gia tìm sự giải thoát, Nho gia theo đuổi
sự an lạc. Tên gọi khác nhau nhưng thực ra đều là tìm kiếm chữ An cho cõi
tâm, chỉ con đường là khác nhau. Nhưng dù là trường phái nào, nếu tâm
vẫn có ý niệm kiếm tìm từ bên ngoài thì suốt đời vẫn bị chữ “thèm khát”
trói buộc. Gạt bỏ ý định tìm kiếm từ bên ngoài, thì mới tìm thấy sự viên
mãn của chính mình; thiên tính vốn đã có đủ cả, an và lạc đều nằm trong
tâm tính con người chứ không cần cầu mong từ bên ngoài.”
Cổ Đức Tín nghe xong ngẫm nghĩ hồi lâu, rồi mới nói: “Người ta vẫn
nói Nho học của bản triều đến từ Phật giáo và Đạo giáo, tôi vẫn ngờ ngợ
không rõ, nhưng nghe huynh giảng giải, tôi bỗng ngộ ra rất nhiều.”
