người ngoại quốc, thương nhân (tùy theo số lượng tàu thuyền đến buôn bán),
các khoản thuế thân, thuế hàng hóa và thuế buôn bán trong nước... Nói
chung nguồn thu đa dạng như thế chắc chắn phải làm cho ngân khố của
Chúa khá đáng kể. Tuy nhiên, bởi nguồn thu này thường là lấy chỗ này đập
vào chỗ nọ nên lợi ích xã hội chẳng được là bao, thậm chí còn tệ đi bởi các
nguồn thu đó đều từ mồ hôi và máu của người dân lao động hai sương một
nắng và bọn người lười biếng thì ung dung ngồi hưởng thụ và bòn rút khiến
sưu cao thuế nặng chẳng hề giảm bớt đi. Có thể nói, việc người Đàng Ngoài
khinh miệt hoạt động thương mại và thương nhân, bỏ phí tiềm năng lớn để
biến xứ sở này trở nên giàu có (vốn là điều học hỏi của mọi quốc gia có nền
cai trị tốt trên toàn thế giới). Điều đó đã khiến cho người Đàng Ngoài nghèo
nàn và khốn khổ.
Tôi đã bàn đến vấn đề thương mại trong chương trước nên không đi sâu
thêm nữa, mà sẽ chuyển sang trình bày về Chúa Trịnh, phủ Chúa và những
cận thần của ông.
