cho má tôi tránh khỏi hiềm khích: má tôi ở tỉnh nhỏ và không được thanh
lịch lắm; giữa xã hội Ba-lê, người ta mỉm cười vì sự ngượng ngập của má
tôi. Má tôi gặp một vài bà đã có liên lạc với ba tôi và tôi có thể tưởng tượng
ra những sự bàn tán xầm xì, những sự thâm hiểm. Cha tôi giữ lại trên bàn
giấy ảnh người tình cuối cùng, một người xinh đẹp và lịch sự, thỉnh thoảng
cùng chồng đến chơi. Ba mươi năm sau, ba tôi cười mà bảo: “Mình đã thủ
tiêu bức ảnh ấy phải không?”. Má tôi chối, nhưng không làm được cho ba
tôi tin. Điều chắc chắn là giữa tuần trăng mật, mẹ tôi đã đau khổ vì tự ái và
tình yêu của mình bị xúc phạm. Mẹ tôi là người mạnh bạo và để hết mình
vào một chuyện gì cho nên vết thương không lành.
Rồi ông tôi phá sản. Má tôi cho rằng mình mất danh giá nên không
giao thiệp với thân bằng cố hữu ở Verdun. Món hồi môn hứa cho má tôi
cũng không có. Ba tôi không để tâm đến điều ấy nên mẹ tôi khâm phục là
người cao thượng, suốt đời bà thấy mình có lỗi với chồng.
Dầu sao cuộc hôn nhân cũng thành công, hai đứa con yêu mến mẹ,
trong nhà cũng phong lưu; cho đến hết thời chiến, mẹ tôi không phải than
thở về số phận. Mẹ tôi dịu hiền, vui vẻ, nụ cười làm tôi sung sướng.
Khi cảnh ngộ ba tôi thay đổi, chúng tôi sống gần như nghèo nàn, mẹ
tôi định xốc vác việc nhà không mượn người làm. Khốn thay, việc nhà
nặng nhọc, mẹ tôi đã tưởng không kham nổi. Mẹ tôi có thể quên mình hẳn,
sống cho ba tôi, cho chúng tôi. Nhưng không ai có thể nói: “Tôi tự hy sinh”
mà không thấy chua chát. Một trong những sự mâu thuẫn của mẹ tôi là mẹ
tôi tin tưởng vẻ cao thượng của sự hy sinh, nhưng mẹ tôi cũng có những sở
thích, những điểm mình ghét bỏ, những ham muốn cấp bách, nên không thể
gạt hết những điều thôi thúc mình. Mẹ tôi luôn luôn nổi loạn chống lại
những câu thúc, những sự thiếu thốn tự mình muốn đặt ra cho mình.
Đáng tiếc rằng thành kiến ngăn cản không cho má tôi tìm những giải
pháp mà hai mươi năm sau mẹ tôi chấp nhận: làm việc ở ngoài. Kiên trì, có
lương tâm nghề nghiệp, có trí nhớ tốt, mẹ tôi có thể bán sách, làm thư ký.
Như vậy mẹ tôi có thể quý trọng mình hơn là cảm thấy mình kém sút. Mẹ
