Xưa ta học đạo Nho, ta tưởng nước Tàu là nước đạo gốc ấy, tất người
Tàu dù sao cũng còn giữ được cái căn bản nhân nghĩa, lễ trí, ngờ đâu cái
nền học cũ đã tiêu diệt mất hết cả, chỉ thấy rặt những sự đa trí xảo, lừa dối.
Nhất là những nơi thành thị lớn gần miền bể, người ta đắm đuối vào cuộc
sống vật chất hèn kém, không thấy gì là lễ nghĩa liêm sỉ cả. Các công chức
thì bất cứ việc gì cũng có mánh khóe để ăn hối lộ và những thanh niên phần
nhiều xem ra rất xa hoa phù phiếm, và hầu hết đều muốn bắt chước sự hành
động, cử chỉ của người Âu, người Mỹ. Nhưng hình như chỉ có cái vẻ Âu,
Mỹ ở bề ngoài, kỳ thực thì Âu Mỹ chẳng phải Âu Mỹ mà Tàu thì thật
chẳng phải Tàu như ta vẫn tưởng tượng. Cái cảnh bề ngoài nước Tàu ngày
nay chẳng thấy gì là cảnh tượng một nước đã thấm nhuộm lâu đời trong cái
đạo học của nho giáo. Tôi nói cái cảnh tượng bề ngoài mà thôi, vì tôi là
người đi qua đường, thấy thế nào thì nói thế nấy, chứ hoặc giả còn nhiều cái
tốt đẹp ẩn nấp ở bề trong nữa, thì không thể biết được. Dù sao cái cảm
tưởng của một người ở phương xa đã từng học theo đạo nho và chỉ biết
nước Tàu nói trong sách cổ, thì thật là một cái cảm tưởng rất ngao ngán cho
giống người học một đàng làm một nẻo.
