động, thức tỉnh, thường xuyên gây nhiễu loạn và náo động. Đây là dạng
nghệ sĩ sâu sắc. Thế là nảy sinh ra trong nghệ thuật và trong giới nghệ sĩ sự
trái chiều của hai dạng người sáng tạo tinh thể và sâu sắc.
Dạng nghệ sĩ tinh thể, pha lê là dạng nghệ sĩ cổ điển: sáng tạo hình thức.
Đặc tính của họ là sự điềm đạm, tươi tỉnh, phẳng lặng, tham dự. Đấy là
Homeros, Horatius, Cornelle, Radne, Raffaello, Mozart. Trong cái họ sáng
tạo luôn luôn có một cái gì đó giản dị rạng ngời. Đầy an ủi, kể cả khi bi
thương, khiến người ta ngây ngất, kể cả khi gây chấn động. Chất liệu của nó
là ánh sáng, đến màn đêm cũng trở nên trầm ngâm, kể cả khi hình thức của
nó đầy hỗn loạn. Ở con người này niềm vui là sự vẹn toàn, là tích tụ của cảm
xúc và kính nghiệm, được gọt giũa, ngắm nghía, rõ ràng và giản dị.
Dạng thứ hai là dạng sâu sắc, dạng nghệ sĩ lãng mạn: mang đặc tính bất
an, buồn bã, đầy oán giận, nặng nề, thô thiển và tăm tối. Những nghệ sĩ dạng
này: Victor Hugo, Cervantes, Dostoyevsky, Swift, Michelangelo,
Shakespeare, Wagner.
Trong cái họ sáng tạo, luôn luôn là những đứt đoạn đe dọa. Làm bất an, kể
cả khi vui vẻ, để lại lo lắng, khi cười. Trong cái họ sáng tạo, không có sự
tươi tỉnh, cùng lắm có sự hài hước.
Tính chất của tác phẩm mơ hồ, ngay đến ánh sáng cũng vẩn hơi mù
sương. Niềm vui của dạng người này là sự bần thần, ngây ra nhìn vào sâu
thẳm, là sự bới tìm, phân tích, sự tấn công, chế giễu, đến những nhân vật
kiên định nhất cũng bị mổ xẻ, bị tháo rời từng mảnh và phân tích thành từng
mảnh.
Đến đây tác giả (Jourdain) bỏ lại lời giải thích về từng loại người sáng
tạo, mà quay về với vấn đề hiện thực của người nghệ sĩ. Thoạt đầu có vẻ chủ
quan. Chỉ sau cùng mới thấy ông đã làm đúng, bởi vai trò của tâm lí học
chấm dứt, tiếp đến chính là hiện thực của người nghệ sĩ.
Con người, ông viết, trong cuộc sống thường nhật sống trong một hiện
thực đầu óc tỉnh táo. Trong cái hiện thực này từ nền tảng thỏa thuận chung,
giá trị, kí hiệu, ý nghĩa và hình thức của mọi người như nhau. Con người
thực tế, thương gia, thầy giáo, nhà chính trị, luật sư, nhân viên hành chính,
