ta thôi. Thượng Đế luôn luôn “mit uns” chứ không thể “mit ihnen”
được. Nhưng không phải chỉ có người Đức là nghĩ như vậy; người Pháp,
người Anh cũng cho rằng Thượng Đế đứng về phe mình nữa.
Về quan niệm thứ nhì, tranh điểm không phải là mục đích đời sống “ra
sao”, mà là mục đích đời sống “phải ra sao”; vậy đây là một vấn đề thực tế
chứ không phải siêu hình. Mỗi người đưa ý kiến, đưa trị giai (tức thang giá
trị: échelle des valeurs) của mình ra. Vì trị giai của mỗi người một khác nên
chúng ta cãi nhau.
Riêng phần tôi, xin nguyện chỉ thực tế thôi, không dám mong làm một triết
gia cao siêu. Tôi không định trước rằng đời người phải có một mục đích,
một ý nghĩa. Như Walt Whitman đã nói: “Cá nhân tôi ra sao thì tôi mãn
nguyện như vậy”. Tôi cũng mãn nguyện rằng được sống – có lẽ vài chục
năm – rằng vạn vật tồn tại. Xét dưới gốc cạnh đó thì vấn đề hoá ra giản dị
lạ lùng và chỉ có thể có một giải đáp. Mục đích đời là gì, nếu không phải là
hưởng lạc?
Kì dị thay, vấn đề hạnh phúc, vấn đề hưởng lạc đó được các triết gia phi tôn
giáo rất quan tâm tới mà lại bị các tư tưởng gia Ki Tô hoàn toàn không bàn
tới. Các nhà thần học không thắc mắc về hạnh phúc mà về sự “cứu rỗi”;
tiếng “cứu rỗi” nghe sao mà bi thảm, vị sao mà cay đắng. Đạo Ki Tô mà
người ta cho là “hơi thở ra của hai thế giới hấp hối” (thế giới La Mã và thế
giới Hy Lạp) ngày nay còn giữ được đặc tính đó mà nhấn mạnh vào sự
quan trọng của “cứu rỗi”. Thế là người ta đem sự sống sót thay vào sự
sống; vì nếu chúng ta không cảm thấy rằng chúng ta sắp chết đến nơi thì tại
sao lại quá lo về sự cứu thoát như vậy? Các nhà thần học chỉ lo đến cứu rỗi
mà quan tâm ít tới hạnh phúc, đến nỗi khi bàn đến tương lai chỉ có thể trỏ
cho chúng ta một cảnh Thiên đường mơ hồ; và nếu chúng ta hỏi họ lên
Thiên đường con người sẽ làm gì, hạnh phúc trên đó sẽ ra sao thì họ trả lời
bằng những ý rất đỗi hoang mang, chẳng hạn trên Thiên đường chúng ta sẽ
được bận áo trắng và hát thánh ca. Ít nhất Mahomet (vị Thánh sáng lập Hồi
