đáng yêu, ghét cái đáng ghét. Biết phân biệt như vậy tức là có giám thức,
mà có giám thức thì có nhã hứng. Muốn có giám thức phải có một khả năng
suy tư sâu sắc, có tinh thần độc lập trong sự phán đoán, phải cương quyết
không để cho một hình thức nào phỉnh gạt ta, một mê hoặc nào làm chóa
mắt ta, mà những phỉnh gạt đó đầy dẫy chung quanh ta; nào là danh vọng,
nào là lợi lộc; tới chính trị, lòng ái quốc, tôn giáo cũng dễ phỉnh gạt ta nữa;
rồi lại thêm trong bọn thi sĩ, nghệ sĩ, tâm lí gia… có bao nhiêu kẻ dùng
những thủ đoạn phỉnh gạt. Khi một nhà phân tâm học bảo ta rằng sự hoạt
động của các cơ quan bài tiết trong tuổi thơ có ảnh hưởng lớn tới tính tình
của ta, có thể làm cho ta lớn lên thành ra tham lam, tàn bạo hay là ôn hòa,
biết bổn phận của mình; hoặc khi họ bảo rằng bệnh táo làm cho tính tình ta
hóa ti tiểu, thì một người có giám thức, biết biện biệt, chỉ có một thái độ là
mỉm cười
. Khi một kẻ nào đó lầm thì đừng viện danh nhân này, tác
phẩm nọ để lòe ta; viện gì đi nữa thì cũng vẫn là lầm.
Vậy giám thức liên quan mật thiết với đức can đảm hay với đức hùng tâm
mà đức này khá hiếm. Tất cả những tư tưởng gia, văn sĩ lưu lại được cái gì,
đều có đức đó. Một người có đức đó có thể không thích một thi nhân mặc
dầu thi nhân này được mọi người ngưỡng mộ; và khi thích một thi nhân
nào thì có thể giảng được tại sao, vì đã có sự phán đoán riêng của mình rồi.
Cái đó ta gọi là nhãn thức về văn chương. Người đó cũng không chịu khen
một họa phái mới nhất nếu bản tâm không thích. Cái đó ta gọi là nhãn thức
về nghệ thuật. Người đó cũng không chịu nhắm mắt theo một triết học rất
lưu hành mặc dầu triết học đó có những nhà danh tiếng làm hậu thuẫn.
Không chịu để cho một tác giả nào thuyết phục nếu lòng không cảm động;
nếu tác giả đó lí luận mà mình không cãi được thì là tác giả lí luận đúng;
nhưng tùy mình không cãi được mà vẫn không chịu tín phục thì là mình có
lí mà tác giả đó lầm lẫn. Như vậy là có nhãn thức về tri thức. Đành rằng
muốn được hùng tâm như vậy, cần có một đức tự tín đôi khi hơi ngây thơ,
nhưng nếu ta không dựa vào cái tâm của ta thì dựa vào cái gì bây giờ, vào
cái tâm của người ư? Và khi ta đã chối bỏ cái quyền được phán đoán theo
lòng mình thì tất nhiên ta sẽ nhận tất cả những mê hoặc, phỉnh gạt ở đời.
