một cách đi dạo, không mục đích, nghĩa là về phương diện lợi ích – chứ
không phải là phương diện nghệ thuật – nó chỉ là một sự phí sức. Đáng lẽ
tiến thẳng tới một điểm nào đó thì người ta khiêu vũ xoay tròn, và đi vòng
vo. Có ai thực tâm muốn làm một nhà ái quốc khi khiêu vũ đâu, và bắt
người ta khiêu vũ theo chủ nghĩa này, chủ nghĩa nọ là diệt mất tích cách du
hí, tính cách vô ích đẹp đẽ của môn đó đi. Các nhà chính trị hình như nhận
thấy tính cách thiêng liêng của sự làm lụng mà không thấy tính cách thiêng
liêng của sự du hí.
Quan niệm nghệ thuật là du hí đó giúp ta hiểu được mối tương quan của
nghệ thuật với đạo đức. Nghệ thuật là đẹp mà có cái đẹp trong hành vi cũng
như có cái đẹp trong bức họa trong một công trình kiến trúc. Nghệ thuật
bao trùm mọi hoạt động: Một lực sĩ đương chạy cũng có cái đẹp riêng, đời
một người từ nhỏ đến già biết cách sống thích hợp với mỗi tuổi, cũng có
một vẻ đẹp riêng; có cái đẹp trong một cuộc tranh cử Tổng thống khéo tổ
chức, điều khiển để lần lần đưa tới thắng lợi, mà trong một nụ cười của các
cựu quan liêu Trung Hoa cũng có cái vẻ đẹp. Cho nên không thể chỉ coi âm
nhạc, khiêu vũ, hội họa mới là nghệ thuật
Bây giờ chúng ta xét đến vấn đề nghệ thuật và đạo đức. Tại các nước độc
tài người ta lẫn lộn nghệ thuật và tuyên truyền, và nhiều nhà trí thức ngây
thơ nhận chủ trương đó. Người ta đã lầm ngay từ bước đầu vì họ không biết
chức vụ của cá nhân, mà chỉ biết những đòi hỏi của quốc gia hoặc của đoàn
thể. Văn chương và nghệ thuật phải bắt nguồn từ cảm xúc cá nhân, mà bọn
người độc tài lại chỉ muốn làm nổi bật những cảm xúc của đoàn thể, của
quốc gia.
Nghệ thuật chỉ liên quan với đạo đức khi nào nghệ phẩm là một sự phát
biểu cá tánh của nghệ sĩ. Một nghệ sĩ có cá tính vĩ đại sản xuất được một
nghệ thuật vĩ đại, một nghệ sĩ có cá tính ti tiểu chỉ sản xuất một nghệ thuật
ti tiểu; một nghệ sĩ cá tính đa cảm sản xuất một nghệ thuật đa tình; một
nghệ sĩ cá tính dật lạc sản xuất một nghệ thuật dật lạc. Liên quan giữa nghệ
