và Thượng Đế, chứ người không xin Thượng Đế một ân huệ nào cả. Tôn
giáo đã biến chuyển một cách kì dị. Làm sao còn có thể hiểu ý nghĩa của nó
nữa? Phải chăng nó dùng một thứ cảm xúc thần bí để tán tụng hiện trạng
của xã hội? Hay là nó dùng một mớ chân lí đã thần bí hóa, đã được che đậy
để cho bọn giáo sĩ có thể sống được? Nó là một phương tiện để giữ cho
huyết thống của người da trắng châu Âu khỏi bị pha lộn chăng? Hay chỉ là
một bức tường ngăn cấm sự li dị và sự hạn chế sinh dục? Hay chỉ là một
cách để mạt sát tất cả những người có tinh thần cải cách xã hội?
Vậy con người ngày nay không được an lòng – riêng tôi, trái lại, thì rất thỏa
mãn – khi thấy rằng tôn giáo chỉ còn là sự tôn sùng cái đẹp, cái vĩ đại và cái
thần bí của đời sống với những trách nhiệm của nó; còn bao nhiêu chuẩn
xác cổ lỗ mà thần học đã tích lũy trên bề mặt của tôn giáo thì đã cởi bỏ
được hết rồi. Theo tôi, dưới hình thức đó, tôn giáo sẽ rất giản dị mà cũng đủ
thỏa mãn được nhiều người trong thời đại này rồi.
Ta lo lắng về sự trường sinh, và nỗi lo đó có các tính cách bệnh hoạn. Loài
người muốn được bất tử, là điều dễ hiểu nhưng nếu không có đạo Ki Tô thì
chúng ta không quá chú ý tới vấn đề đó như vậy đâu. Đáng lí nó chỉ nên là
một tư tưởng đẹp, một ước vọng ngông cuồng cao nhã ở giữa cảnh hư và
thực, thì nó lại thành một vấn đề nghiêm trọng quá đỗi, và các nhà tu hành
suốt đời thắc mắc hoài về cái chết, tự hỏi hoài rằng chết rồi sẽ ra sao. Sự
thực thì ngoài năm chục tuổi, ít người sợ chết mà cũng ít người nghĩ tới
Thiên đường hay Địa ngục. Có người còn đem vấn đề đó ra bỡn cợt trên bài
minh
viết sẵn để chết rồi sẽ khắc lên mộ bia. Nhiều bậc tài đức nhất ở
thời chúng ta, chẳng hạn H.G. Wells, A. Einstein, Arthur Keith, tỏ ý không
tin rằng con người trường sinh, hoặc chẳng hề quan tâm tới vấn đề đó. Họ
đem một quan niệm vĩnh sinh khác đáng tin hơn nhiều thay vào quan niệm
vĩnh sinh đó: tức quan niệm chủng tộc vĩnh sinh, quan niệm sự nghiệp và
ảnh hưởng vĩnh tồn. Miễn là chết rồi, sự nghiệp của mình vẫn còn tồn tại,
và còn ảnh hưởng – dù là rất ít – tới đời sống xã hội, như vậy là đủ rồi.
Chúng ta hái một bông hoa, ngắt cánh hoa liệng xuống đất, nhưng hương
