phái danh thì là giết nó; mà kẻ nào tín ngưỡng nó là chôn chặt nó. Cho nên
chân lí nào dựng thành hệ thống là chân lí ấy chết, bị chôn chặt rồi. Và
trong khi làm đám tang chân lí thì ai nấy đều tấu lên khúc vãn ca này: “Tôi
hoàn toàn có lí, còn các anh hoàn toàn lầm lẫn”. Người ta không quan tâm
tới chân lí nữa, chỉ chú trọng tới đám táng. Vì tất cả các đảng phái triết học
cổ cũng như kim chỉ lo việc chứng minh có mỗi một điều: “Tôi hoàn toàn
có lí, còn các anh hoàn toàn lầm lẫn”.
Kết quả của thứ luận lí bất cận nhân tình đó là tạo thành một thứ chân lí bất
cận nhân tình. Ngày nay chúng ta có một triết học cách biệt hẳn với đời
sống, một triết học đã bỏ cái mục đích dạy con người về ý nghĩa của nhân
sinh và về thái độ minh triết, một triết học không còn cái thâm thiết, cái ý
thức về đời sống nữa. William James
gọi cái cảm giác thâm thiết đó là
“yếu tố của kinh nghiệm”. Trước khi làm cho triết học phương Tây hóa ra
cận nhân tình, phải làm cho môn luận lí của họ cận nhân tình đã. Phải trở
về một lối suy tư thiết thực, đừng cách biệt sự thực, nhất là đừng cách biệt
bản chất con người. Câu bất hủ của Descartes: “Tôi suy tư, vậy tôi tồn tại”
phải bỏ đi mà thay vào câu này của Walt Whitman: “Địa vị hiện tại của tôi
như vầy là đủ cho tôi rồi”. Đời sống không cần quì gối cầu khẩn môn luận
lí chứng thực rằng nó là một sự vật có thực.
Tôi càng ngày càng nhận thấy rằng triết học và phép luận lí của William
James có hại cho tư tưởng hiện đại của phương Tây. Mặc dầu không biết lối
tư tưởng của người Trung Hoa, ông khổ trí rán chứng thực và bênh vực nó.
Chỉ khác có mỗi một điều là nếu ông sinh ở Trung Hoa thì ông đã không
viết nhiều như vậy, chỉ chép trong một bài tiểu luận dài từ ba tới năm trăm
chữ, hoặc trong một trang nhật kí rằng mình nghĩ như vậy đó; và ông đã đề
phòng từ ngữ vì biết rằng càng dùng nhiều từ ngữ thì người ta lại càng
không hiểu mình. Nhưng ông quả là có tinh thần Trung Hoa vì nhận thức
đời sống một cách sâu sắc, thấu triệt được những lịch duyệt của con người,
phản đối chủ nghĩa duy lí máy móc, lo lắng giữ sao cho tư tưởng được linh
động; ông bực mình vì có những kẻ tự cho là đã phát minh được một chân
