lí tuyệt đối, bao hàm được tất cả các chân lí khác, rồi giam hãm chân lí
tuyệt đối đó vào một hệ thống cứng ngắc. Ông lại có tinh thần Trung Hoa
vì ông nhất định cho rằng về phương diện ý thức nghệ thuật thì sự thực do
tri giác quan trọng hơn sự thực do quan niệm. Triết gia là người cảm tính
cực cao, quan sát kĩ lưỡng những biến động của sinh hoạt, luôn luôn kinh
thán về những mâu thuẫn của sinh hoạt, luôn luôn kinh thán về những mâu
thuẫn tân kì nhất, về những bất thường, về những lệ ngoại không sao giảng
được. Triết gia không chấp nhận một hệ thống, không phải vì nó sai mà vì
nó là một hệ thống.
Khổng Tử nói: “Đạo không xa người; cái gì người ta coi là đạo mà lại xa
người
thì không phải là đạo” (đạo bất viễn nhân, nhân chi vi đạo nhi
viễn nhân, bất khả dĩ vi đạo). Ông còn nói một câu rất sáng suốt, giống
khẩu khí của James: “Người ta có thể làm cho đạo rộng lớn ra chứ đạo
không làm cho người vĩ đại lên (nhân năng hoằng đạo, phi đạo hoằng
nhân). Không, thế giới không phải là một phép tam đoạn luận (syllogisme)
hoặc một luận cứ, nó là một sinh vật; vũ trụ không nói, chỉ sinh hoạt thôi;
nó không biện luận, nó tồn tại, thế thôi.
3. CẬN NHÂN TÌNH
Trái với óc luận lí, có cái lương tri, hay đúng hơn có cái tinh thần cận nhân
tình. Tôi cho tinh thần cận nhân tình là lí tưởng cao cả, lành mạnh nhất về
phương diện tu dưỡng, và con người cận nhân tình là mẫu người có giáo
dục, kiến thức nhất. Không ai có thể hoàn toàn được, chỉ có thể trở thành
một người dễ thương và cận nhân tình thôi. Tôi mong mỏi được thấy một
thời mà mọi dân tộc trên thế giới có tinh thần đó trong việc nhà cũng như
trong việc nước. Các quốc gia hợp nhân tình sống yên ổn với nhau; vợ
chồng hợp nhân tình vui vẻ với nhau. Lựa rể, tôi chỉ cần có mỗi một tiêu
chuẩn này: phải là một người cận nhân tình. Không một cặp vợ chồng hoàn
