Y như một cuộc đua ngựa mà bốn năm vạn khán giả đều biết trước con
ngựa nào sẽ về nhất. Nếu loài người không có chút lầm lỗi thì đời người sẽ
hết màu sắc, cũng như trong một cuộc đua ngựa nhảy rào, không có những
tình thế đổi ngược thì hết thú. Nếu chúng ta là những sinh vật hoàn toàn
hợp lí, thì đáng lẽ thành những bậc trí giả, chúng ta chỉ thành những máy tự
động chỉ để ghi rất đúng những xúc động nào đó như chiếc đồng hồ điện.
Như vậy đâu phải là con người nữa, cho nên tôi bảo là xấu.
Chắc độc giả nghĩ rằng tôi rán bênh vực nhược điểm của nhân loại, rán coi
tật xấu là những đức tốt. Không phải vậy đâu. Nếu chúng ta phát triển tâm
trí cho hoàn toàn, thì có cái lợi là hành vi của ta sẽ hợp lí, nhưng lại có cái
hại là đời sống mất màu sắc, tân kì di. Không có gì chán bằng sống với một
nhà đạo đức kiểu mẫu. Một xã hội gồm toàn những nhà đạo đức tuy tồn tại
được đấy, nhưng có nên sinh tồn trong một xã hội như vậy không? Nên
dùng mọi cách để tạo một xã hội có trật tự, nhưng đừng có trật tự quá. Tôi
nghĩ đến loài kiến những sinh vật có lẽ hợp lí nhất trên trái đất Chúng tạo
được một quốc gia theo chủ nghĩa xã hội và nhờ vậy chúng đã tồn tại được
có lẽ cả triệu năm nay rồi. Về phương diện hành động hợp lí thì chúng đáng
được giải thưởng nhất, rồi giải nhì mới về phần chúng ta. Đời sống của
chúng khắc khổ, lành mạnh, cần kiệm. Chúng tôn trọng kỉ luật của xã hội
mà lại tự chủ hơn chúng ta. Chúng làm việc cho Quốc gia, xã hội mười bốn
giờ một ngày; có ý thức rõ ràng về bổn phận, nhưng có lẽ thiếu ý thức về
quyền lợi; chúng kiên nhẫn, có thứ tự, lễ độ, can đảm và nhất là trọng kỉ
luật. Về kỉ luật, chúng ta là hạng bét, đáng cho vào Viện Bảo cổ.
Đọc tiểu sử các vĩ nhân trong lịch sử, chúng ta sẽ nhận điều này là hành vi
của họ rất ít tính cách hợp lí. Ông Jules César cao quí, hành vi rất vô lí kia,
sao lại mê Cléopâtre để đến nỗi vì một người đàn bà mà suýt bỏ rơi cả đế
quốc La Mã. César mới chỉ là suýt bỏ rơi đế quốc chứ Antoine thì bỏ rơi
hẳn rồi. Thánh Moise kia, trong một cơn nổi khùng, do đã đập phá những
thạch bản thiêng liêng mà Ngài đã tốn công khắc bốn chục ngày với
Thượng Đế ở trên núi Sinai; như vậy Ngài có hợp lí gì hơn những người
