với ai cả. Có những cái mộng rõ ràng mạnh mẽ, bắt ta phải thực hiện cho
được; còn những mộng khác kém rõ ràng, thì lớn lên chúng ta quên đi.
Các quốc gia cũng vậy, cũng có những mộng tưởng truyền lại từ thế hệ này
tới thế hệ khác, từ thế kỉ trước tới thế kỉ sau. Có những mộng cao quí, có
những mộng tàn ác đê tiện. Mộng chinh phục nước khác là mộng xấu.
Mộng xây dựng một thế giới hoàn mĩ hơn, một thế giới hoà bình, bớt
những sự tàn bạo, bất công, nghèo khổ, là mộng đẹp. Dân tộc này chiến đấu
với dân tộc khác vì mộng của họ, cũng như vì đất đai tài sản. Như vậy là
rời khu vực ảo tưởng để vào khu vực thực hiện.
Nhưng còn những mộng làm cho ta thoát li với thực tại, tức mộng trường
sinh và mộng không tưởng. Mộng trường sinh rất hợp nhân tình cho nên rất
phổ thông, mặc dầu nó mơ hồ và ít người tự hỏi mình rằng nếu được trường
sinh thì sẽ làm gì. Người muốn trường sinh và người muốn tự tử, mặc dầu
trái ngược hẳn nhau mà tâm lí rất giống nhau ở điểm cả hai đều cho thế giới
hiện tại chưa được vừa ý.
Mà hạng người không tưởng cũng vậy. Họ tin ở một trật tự khác của thế
giới, trật tự ra sao cũng được miễn là khác với trật tự hiện tại. Họ luôn luôn
nghĩ rằng xứ của họ là xứ tệ nhất, xã hội trong đó họ sống là xã hội tệ nhất .
4. TINH THẦN HÀI HƯỚC
Tôi ngờ rằng người ta không nhận đúng được sự quan trọng của tinh thần
hài hước và không thấy rằng ta có thể dùng nó để thay đổi tất cả sinh hoạt
văn hóa của chúng ta. Chắc chắn là nó có đóng một vai trò trong sinh hoạt
dân tộc. Vua Guillaume nước Đức vì không biết khi nào nên cười và tại sao
nên cười cho nên mới bại trận, mất một đế quốc, nói theo Mĩ là mất cả tỉ
Mĩ kim. Các nhà độc tài có điểm này khả ố nhất là lúc nào cũng nghiêm
