(5) Cái Uẩn thứ năm là ý thức, tri thức, được gọi là Thức (vijnana,
consciousness, cognition). Thức bao gồm những khía cạnh quan trọng
[Mômen] của nhận thức (awareness): không chỉ khi ta xúc cảm và
nhận định được một cái bàn (nhắc lại thí dụ ở đoạn trên), nhưng ta nay
đang nhận thức về cái bàn. Mặc dầu một số trường phái tư tưởng tôn
giáo ở châu Á nhìn xem ý thức như là cốt lõi của một tự ngã thường
tồn, nhưng Đức Phật của Kinh điển Pali lại dạy rằng, ý thức chỉ khởi
sinh khi một trong sáu giác quan cảm nghiệm được một đối tượng giác
thể. Ý thức tùy thuộc vào những điều kiện nhờ đó nó khởi sinh, và như
thế nó không tự lập hay thường tồn, nhưng cũng bị điều kiện hóa [bị
chi phối] giống như bốn Uẩn khác.
Nay ta hãy trở về lại với Uẩn thứ tư: Xem xét thêm về Uẩn Hành
(samskara, tác hành tâm thần, mental formations) thứ tư này sẽ cho ta
hiểu rõ hơn cách thức mà năm Uẩn tương quan với nhau như thế nào.
Khi những khía cạnh quan trọng sinh diệt của Sắc, Thọ, Tưởng, và
Thức tương tác với nhau, chúng tạo ra nghiệp ẩn (karmic residue) hay
những dấu ấn tiềm tàng được gọi là samskara, hay tác hành tâm thần
(mental formations). Những dấu ấn này, đến lượt chúng, lại là những
dự cảm làm phát sinh và quy định sự sinh diệt liên tục của những phối
kết giữa bốn Uẩn kia. Do đó, Thức của chúng ta chịu chi phối sâu sắc
bởi những tác hành tâm thần. Một chuyện tình lãng mạn đưa đến đau
đớn chua cay chẳng hạn, rất thường có tác động đến cuộc tình sau đó,
mặc dầu trên lý thuyết hai cuộc tình duyên này hoàn toàn tách biệt xa
nhau. Có một điều gì đó được chuyển tải gây tác hành và ảnh hưởng
đến kinh nghiệm lần sau. Được điều động và chi phối bởi những ấn
tượng tàng ẩn vô thức, những phối kết giữa Sắc, Thọ, Tưởng và Thức
này vẫn tiếp tục thể hiện và kéo dài. Lần nữa, không có “Tác nhân
không bị tác động” (Unmoved Mover) nào ở phía sau các chuyển
động; nhưng chỉ có chuyển động, chỉ có thay đổi. Một sự vật biến đi,
làm điều kiện cho sự xuất hiện một sự vật tiếp theo, trong một loạt dài
nguyên nhân và hiệu quả. Nhưng những tác hành tâm thần, bao gồm
