Vậy ta phải kết luận thế nào về những khái niệm của Phật giáo
về Bản tính con người? Rõ ràng là Đức Phật đã tìm cách bác bỏ ý
tưởng về một tự ngã thường hằng và tự trị. Nhưng ta có phải hiểu giáo
lý vô ngã như một giáo thuyết cứng nhắc và tuyệt đối? Khi Đức Phật
được trực tiếp thỉnh vấn, linh hồn hiện hữu hay không, thì Ngài đã im
lặng. Xin để tôi kết thúc tiết mục này với một phát ngôn của Kinh
điển Pali làm thêm phức tạp bất cứ quan điểm giản đơn nào về khái
niệm tự ngã của Phật giáo. Sau một phân đoạn trình bày giáo thuyết
Ngũ Uẩn và xác quyết không có cơ sở nào cho một cái “Tôi”, ta đọc
được:
Nhưng ai, kẻ bỏ tri thức sự thật này và tin vào một thực thể sinh
sống, thì phải chấp nhận sinh thể này hoặc sẽ tiêu diệt hoặc sẽ không
tiêu diệt. Nếu chấp nhận nó không tiêu diệt, thì sẽ rơi vào dị giáo hiện
hữu tồn tại; nhưng nếu chấp nhận nó sẽ tiêu diệt, thì lại rơi vào dị giáo
hiện hữu tiêu vong... Nếu nói: “thực thể sinh sống tồn tại”, thì quá
cụt đường sự thật; nếu nói: “Nó bị tiêu vong”, thì lại đi ra ngoài sự
thật (PC 134).
Phát ngôn này, để nói lên một điều tối thiểu, thách thức ta phải suy
nghĩ sâu xa về Bản tính đích thực của con người.
CHẨN BỆNH
Đâu là vấn đề cơ bản về Hiện hữu của con người chiếu theo giáo
huấn của Phật giáo? Câu hỏi này đưa ta đến giáo lý Tứ Diệu Đế [Bốn
Chân lý huyền diệu, Đế: chân ngôn, chân lý, satya] điều cốt lõi của
Phật pháp, chủ đề của bài thuyết pháp thứ nhất của Đức Phật cho năm
người bạn đồng tu trong Vườn Lộc Uyển gần Banaras, và là chìa khóa
tháo mở vòng chuyền Thập nhị nhân duyên vào mắt xích Vô minh.
1) Diệu Đế thứ nhất: Khổ Đế [dukkha-satya: chân lý về sự đau
khổ] khẳng định đời là đau khổ (dukkha), và dukkha cũng là đặc điểm
thứ ba của học thuyết Phật giáo về hiện hữu [Ba đặc điểm: vô thường,
vô ngã, đau khổ]. Từ dukkha thường được dịch là “đau khổ”
(“suffering”), nhưng có lẽ chính xác hơn phải được dịch là “không hài
