quan đến nó. Nhưng nơi đây Marx chỉ viết rằng cơ sở kinh tế “gây
điều kiện” (nguyên văn: “bedingt” = “conditions”) cho cuộc sống xã
hội (hay, theo một cách dịch khác: “định đoạt tính cách tổng quan của
nó”), chứ không phải định đoạt mọi chi tiết của cuộc sống. Marx chấp
nhận những ảnh hưởng của chủ nghĩa dân tộc, tôn giáo, chiến tranh, và
những nhân vật đặc sủng (charismatic) như Caesar, Napoleon,
Lenin...). Không có một viễn cảnh hiện thực nào xem lịch sử như một
khoa học chính xác, định lượng, thí dụ như khoa học vật lý, và Marx
không rơi vào những ảo tưởng như thế.
Ngày nay ai nấy đều nhìn nhận những yếu tố kinh tế là rất quan
trọng, và không một nghiên cứu về khoa học lịch sử hay xã hội nào có
thể bỏ sót điều đó. Một phần lớn chúng ta ghi ơn Marx đã góp phần
đưa lại sự nhìn nhận này. Nhưng những câu trích dẫn trên đây khá
phức tạp cho sự thông giải, bởi có một sự không rõ nghĩa trong sự
phân chia ranh giới giữa “hạ tầng cơ sở” và “thượng tầng kiến trúc”.
Đọc kỹ toàn đoạn văn sẽ cho thấy Marx phân biệt ba chứ không phải
hai cấp bậc. Ông nói (a) về “lực lượng sản xuất” bao gồm tài nguyên
tự nhiên (đất đai, khí hậu, cây cỏ, thú vật, khoáng sản), kỹ thuật (dụng
cụ, máy móc, hệ thống giao thông) và nhân lực (lao động và kỹ năng).
Ông nói (b) về “cấu trúc kinh tế” bao gồm “quan hệ sản xuất” bao
hàm cả nghĩa cách thức tổ chức công việc, thí dụ như phân chia lao
động, đẳng cấp quyền hành nơi làm việc, quyền lực sở hữu pháp lý,
những hệ thống tiền lương và khen thưởng. Việc mô tả những quan hệ
sản xuất này, ít nữa là trong các xã hội hiện đại, bao hàm khái niệm
pháp lý về quyền sở hữu và các khái niệm kinh tế như tiền tệ, tư bản,
tiền lương. Và ông nói (c) về “thượng tầng kiến trúc ý thức hệ” của
xã hội: những tin tưởng, luân lý, luật pháp, chính trị, tôn giáo, triết
học.
Vậy, Marx muốn nói gì về “cơ sở đích thực”? Nó chỉ (a) mà thôi,
hay (a) và (b)? Có phải (a) quyết định (b), và từ đó quyết định cả (c)?
Hay một mình (b) quyết định (c)? Hoặc nữa (a) và (b) cùng nhau
