quyết định (c)? Nếu Marx nghĩ rằng cái cơ sở chỉ có (a) − tức chỉ có
năng lực sản xuất vật chất – thì ông rơi vào thuyết “kỹ thuật quyết
định” (“technological determinism”). Nhưng điều này xem ra không
hợp lý, bởi cũng những tài nguyên và những kỹ thuật như thế chắc
chắn vẫn có thể được sử dụng trong các xã hội với những ý thức hệ
hay những hệ thống pháp lý khác, thí dụ như trong Kitô giáo, Đạo
Islam, trong các hình thức xã hội như thế tục, tư bản, xã hội, cộng sản.
Nếu cơ sở là (a) và (b) − tức cả hai quyết định (c) – thì có một khó
khăn, rằng khái niệm pháp lý về quyền sở hữu xem ra thuộc về (c),
nhưng đồng thời cũng phần nào thuộc về (b).
Một lời đáp cho vấn nạn sau có thể rằng, Marx đưa ra một quan
niệm về cấp bậc (b), quan hệ xã hội bao gồm sản xuất kinh tế, trong
nghĩa những tương quan hiện hành của năng lực thể lý và của kiểm
soát thực sự, nhưng không sử dụng đến những khái niệm pháp lý về
quyền sở hữu, hợp đồng, v.v... Sau nữa, Marx muốn áp dụng học
thuyết của mình cho các xã hội sơ khai, nơi đó chưa có những hình
thức pháp lý, cho dầu cũng đã rõ ai là kẻ kiểm soát tài nguyên và con
người. Cả trong xã hội của chúng ta ngày nay, có những thời điểm và
những nơi chốn trong đó quyền lực cá nhân con người, được khẳng
định bởi bạo lực và đe dọa, còn lớn mạnh hơn cả những tinh vi của
pháp lý.
Marx cũng có thể chủ trương một luận điểm kép về tính “quyết
định” hay sự “gây điều kiện”: thứ nhất, rằng (a) năng lực sản xuất
vật chất gây điều kiện hay giới hạn (b) quan hệ sản xuất (td. cối xay
bằng tay thích hợp với cấu trúc phong kiến, nhưng máy xay bằng hơi,
bằng điện thì thích ứng với cấu trúc tư bản); thứ hai, rằng (a) và (b)
cùng với nhau (“cấu trúc kinh tế”) gây điều kiện hay giới hạn (c)
thượng tầng kiến trúc ý thức hệ. Nếu nói “gây điều kiện” hay “giới
hạn” không có nghĩa “quyết định” trong tất cả mọi chi tiết, thì Marx
có thể tránh được sự phản đối lý luận rằng một kỹ thuật giống nhau
vẫn có thể sử dụng được trong những hình thức xã hội khác nhau; ông
