biến cố), rằng mọi biến cố của lịch sử một cách nào đó tác động đưa
đến chủ đích linh thánh của Ngài.
Niềm tin vào sự tiến bộ của con người − nét đặc thù của các nền
Triết học Khai minh của Kant và Hegel − chương trình cách mạng
của Marx, và của nhiều tư tưởng xã hội và chính trị nhân bản từ xưa
đến nay có thể được xem như một tiếng đồng vọng thế tục của niềm
tin tôn giáo vào sự quan phòng. Bây giờ hy vọng được thường xuyên
hơn đặt vào trong năng lực của con người, trong trí tuệ, tài khéo kỹ
thuật, giáo dục, tinh vi chính trị, hay sự dũng cảm quân sự, hơn là vào
sự quan phòng của Thượng đế. Nhưng nếu có thể nói được rằng hy
vọng vào Thượng đế là điều yếu ớt mong manh đối mặt với những sự
ác hiển nhiên trong thế giới, thì càng yếu ớt mong manh hơn biết bao
là hy vọng đặt vào năng lực của con người?
Đã từng có những thời gian và những nơi chốn trong đó mọi sự
được xem như là tốt lành, hoặc nếu không phải tất cả (điều này là
không bao giờ!), thì ít nữa xem như mọi sự vật tổng quan là đang
chuyển động trên đường hướng đúng đắn và có những lý do để hy
vọng phần lớn nhân loại (hay ít nữa là những kẻ mà ta chăm sóc) có
thể được hạnh phúc trong tương lai. Thế kỷ hòa bình ở châu Âu giữa
1815 và 1914 đã là một trong những thời gian như thế; quả thực, đó là
mức nước cao lớn nhất của niềm tin trong tiến bộ thế tục. Sự kiện
những quốc gia phát triển cao nhất đã rơi ngã vào cuộc Thế chiến thứ
Nhất đã lay chuyển niềm tin này và thấy như nó không bao giờ được
hoàn toàn phục hoạt lại. Có lẽ hai thập niên đầu sau Thế chiến thứ Hai
đã cho phép một thời gian ngắn lấy lại được chút niềm tin trong nước
Mỹ cho đến khi cuộc Chiến tranh Việt Nam lại bắt đầu chia rẽ đất
nước (tác giả nói với độc giả người Mỹ, ND].
Tôi không có lý thuyết lớn để trả lời cho câu hỏi: Sẽ có chăng tiến
bộ trong lịch sử nhân loại? Rằng một số loại tiến bộ là có thể, điều đó
không chút gì nghi ngờ. Dĩ nhiên, có thể có những khám phá khoa học
và những cải tiến công nghệ, cũng có thể cả những nguồn năng lượng
