mới. Và cũng có thể (could be) có sự lãnh đạo chính trị khôn ngoan
hơn phần lớn những gì chúng ta đã có; có thể có sự phát triển các nền
văn hóa với tầm mức cao hơn trong giáo dục, khoan dung lớn hơn
trong sự khác biệt không gây tổn hại, và (ta có dám nói chăng?) những
giá trị tâm linh sâu xa hơn. Nhưng đó là chỉ nói rằng, tiềm năng thì có
đấy, nhưng nó sẽ có được thể hiện không?
Một cái nhìn lâu dài trên lịch sử con người đã không hỗ trợ cho một
trả lời thật đáng tin cậy. Nền văn hóa của thế giới cổ đại thực tế đã bị
tiêu diệt với sự sụp đổ của Đế chế La Mã, và đã cần đến gần một
nghìn năm để châu Âu có thể xuất hiện từ thời được gọi là “Đen tối
Trung Cổ”. Nhiều đế chế và nhiều nền văn hóa đã đến rồi đã ra đi ở
nhiều nơi trên thế giới, cách riêng ở Ấn Độ và Trung Hoa. Giống như
những ngẫu nhiên của thời tiết và các tinh cầu đã kích động sự tiến
hóa của các giống loại, thì cũng đã có những biến cố “sít sao” (“close-
run” events) trong lịch sử con người, thí dụ các trận đánh Hastings
năm 1066 [trận đánh trong một ngày giữa vua William thuộc
Norman/Pháp với vua Harold II nước Anh; William chiến thắng và trở
nên vua nước Anh với nhiều cải cách, ND] và Waterloo năm 1815
[Napoléon lừng danh bị thua bại, bởi chậm trễ nửa ngày vì mưa gió,
kết liễu đế chế của ông và sự thống trị của nước Pháp tại châu Âu,
ND] hay “the ‘hanging chads’ and the vote of a single Supreme Court
justice in the US presidential election of 2000” [những “phiếu bầu cử
không thủng lỗ” dịp bầu cử tổng thống Hoa Kỳ năm 2000 giữa George
W. Bush và Al Gore với số phiếu xấp xỉ ngang nhau, nhất là với việc
ngừng đếm lại phiếu bầu được quyết định bởi Tòa án Tối cao Hoa Kỳ,
đưa lại thắng cử cho Bush mặc dầu trước đó Al Gore có chút ít nhiều
phiếu hơn Bush, ND]. Nếu những trận đánh như thế đã xảy ra một
cách khác, thì lịch sử có thể đã khác đi rất nhiều. Và cho tương lai, có
những khả năng kinh hoàng xảy ra những chiến tranh hạt nhân hay
sinh học, hoặc nữa những thảm họa bởi thay đổi khí hậu. Nhưng nếu
chúng ta hoài nghi về những đại tự truyện của lịch sử, thế trần hay tôn
