không có tầm mức mở rộng như nơi con người. Mặc dầu Skinner có
sai lầm khi ông xem văn hóa của con người như là những cơ máy hỗ
trợ hoạt động, điều mà ông đã khảo sát trong những thực nghiệm về
thú vật, nhưng ông cũng có lý khi nhìn nhận sự khác biệt rất lớn trong
sự kiện môi trường xã hội đã góp phần vào sự phát triển của mỗi cá
thể con người. Freud đã giúp ta thấy rõ tầm ảnh hưởng quan trọng của
cha mẹ và của những người chăm sóc khác trong việc giáo dục con
trẻ. Tiếp sau đó, những nhóm đồng trang, đồng tuổi, đồng môn và
quảng đại xã hội sẽ tiếp nối công việc giáo dục và xã hội hóa. Trong
chế độ kinh tế tư bản sản xuất công nghệ cao đang thống trị hiện nay,
phần lớn ảnh hưởng xã hội được thực thi qua quyền lực của đồng tiền,
quảng cáo và các phương tiện truyền thông. Dẫu vậy – chúng tôi phải
nhấn mạnh – con người cá nhân cũng còn có một mức độ lựa chọn, và
do đó có trách nhiệm.
Một số cách giải thích theo thuyết Tiến hóa về nguồn gốc của
những niềm tin và cảm xúc đạo đức của con người có thể làm cho ta ý
thức hơn về vai trò của xã hội và có lẽ cũng hoài nghi hơn về sự giải
phóng thiếu suy nghĩ khỏi những “trực giác” đạo đức, gồm cả của
chúng ta. Không có gì mới trong cách suy nghĩ này: Nó đã từng được
đưa ra trong luận thuyết của Feuerbach về tôn giáo, trong lý thuyết về
ý hệ của Marx, trong bảng phả hệ về luân lý của Nietzsche, trong bản
trình bày về sự phát triển tâm lý trong những cảm xúc luân lý của
Freud, và trong xã hội học về tôn giáo của Durkheim.
Nhưng không một ai có thể không đánh giá một số loại hành xử và
một số những dữ kiện tính tình nào đó là tốt hơn những loại khác.
Không lý thuyết khoa học nào, kể cả lý thuyết rất bao quát trong
những liên quan của nó như Học thuyết Tiến hóa của Darwin, có thể
chuyên chở những giá trị liên quan và đưa lại sự hướng dẫn cho cuộc
sống như tôn giáo đã từng cung cấp trong truyền thống. Các xã hội
loài người trong tương lai có thể theo đuổi tri thức thuần túy và cũng
có thể thay đổi rộng rãi những bảng giá trị của mình. Một số các xã
