lợi: “Bậc quân tử tinh tường về việc nghĩa, kẻ tiểu nhân rành rẽ về
việc lợi”/“Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi” (IV.16). Hành vi của
con người thường được chi phối bởi sự lo lắng tìm lợi ích cho riêng
mình. Nghĩa là người dân thường tự hỏi, tôi có thể được gì trong vụ
việc này? Như thế, mục đích thường tìm là lợi ích cho bản thân mình.
Hành động thường là để gia tăng tiền của hay quyền lực. Đó là điều
Khổng Tử muốn chỉ đến khi nói hành động được chi phối bởi tư lợi.
Cả khi có người làm điều đúng, khi động cơ không phải là một chủ
đích vô luân − thí dụ như để có được một địa vị − nhưng người đó lại
thường làm với suy tính cho tư lợi. Khổng Tử nhắn nhủ đối với những
người làm quan: “Thật là xấu hổ khi xem đồng lương là mục đích độc
nhất của mình” (XIV.1; [trọn câu này cùng với chú giải của Đoàn
Trung Còn rất đáng tham khảo, ND]). Theo Khổng Tử, đạo đức phải
là đường hướng cơ bản cho mọi hành động, và nghĩ rằng hành động
chi phối bởi tư lợi sẽ đưa đến những hoàn cảnh vô đạo và những bất
hòa xã hội, trong đó con người chỉ lo lắng tìm lợi ích cho riêng mình.
Những phúc lợi vật chất phát sinh từ lao động tự nó không phải là điều
xấu, nhưng những phương cách làm ra nó là điều rất quan trọng đối
với Khổng Tử: “Với những hành vi bất nghĩa mà trở nên giàu có và
sang trọng, thì ta coi cảnh ấy như mây nổi”/“Bất nghĩa nhi phú thả
quý, ư ngã như phù vân” (VII.15; [mây nổi: mây bay, phù vân, mau
tan, mau tàn, chóng qua, ND]).
(2) Hành xử tư kỷ điều động bởi tư lợi hàm ẩn sự thiếu tôn trọng
đích thực đối với người khác trong xã hội. Đối với Khổng Tử, sự thiếu
tôn trọng này nói lên những tương quan không xứng hợp trong gia
đình, điều này chứng tỏ sự thiếu sót trong sự tự chủ chính mình. Điều
này xảy ra bởi các cá nhân đã đánh mất nền tảng của đạo đức, dẫn đến
những vấn đề trong gia đình, và gia đình đích thực là cơ sở của một xã
hội lành mạnh. Trong ý nghĩa này, Khổng giáo đích thị là một truyền
thống của giá trị gia đình. Một người con không biết cư xử với thân
phụ mình sẽ là một công dân xấu. Và rồi những cá nhân đồi trụy,
