Ý kiến quyết liệt trên của Mai Thảo đối với văn nghệ tiền chiến quả thực là
một nhát chém, chặt lìa cái dòng sông mà mọi người cứ đinh ninh rằng nó
phải miên tục khai diễn, tiếp nối theo mỗi thời đại, mỗi thế hệ. Văn nghệ là
một tự do trong những tự do tối thiểu của tinh thần con người có mặt. Vì là
tự do và nhân danh tự do, nghệ thuật mới có thể tồn tại phong phú qua suốt
dòng lịch sử của từng dân tộc với bao nhiêu chìm nổi, hưng phế. Và con
người mặc âu phục đỏm dáng hôm nay, cũng chẳng cần phải xóa bỏ hình
ảnh các bậc tiền bối ăn lông ở lỗ ở thời đại tiền sử. Trong cuộc phỏng vấn
về “Vị trí của trí thức Mỹ” do tạp chí Partisan Review tổ chức, Lionel
Trilling có ghi nhận: “Chúng tôi họp mặt với những người mà chúng tôi
biết rõ như sống trong lớp học, chúng tôi biết có thể làm được những gì với
những thói quen hiểm độc, và lần lượt khảo sát từng người xung quanh, đo
lường sự rồ dại, sự vụng về của họ, rồi nói: Đó, xứ sở của tôi đấy. Đó, nền
văn hóa của tôi đấy”.
Vậy những người làm văn học nghệ thuật Việt Nam có phải là những nhà
trí thức không, và có đứng chung một vị trí suy tư cùng Trilling với thái độ
về cuộc sống, về văn hóa?
Qua 16 tác phẩm, 15 tuổi nghề, vừa làm báo, viết văn và ngoài 40 tuổi đời,
chắc giờ này Mai Thảo đã “thấm”, đã suy nghĩ về mình cùng cuộc đời còn
đó. Có người nói, văn Mai Thảo thuộc phái Hiện sinh, nhưng đúng ra, Mai
Thảo: nhà văn Hiện thực.
Trích văn Mai Thảo
Luân
Nỗi vui mừng vỡ oà trong tôi phút đó khi đã nhận ra Luân, Luân trên kia,
Luân đứng đó, bắt tôi phải chạy phải bay lên mới đúng. Nhưng trước bấy
nhiêu con mắt cùng chăm chú ngó xuống người lạ mặt như một cái đích, họ
chưa nhận ra ai, tự nhiên tôi thấy ngượng, ngượng đến nóng bừng cả mặt
mũi. Tôi định thần. Tôi cố trấn tĩnh lại. Tôi tháo khỏi lưng cái bạc đà ướt
đẫm mồ hôi, và xách nó lủng lẳng trong tay, tôi thong thả đi lên. Vợ chồng
cụ Chánh, thằng Tạo, anh chị Mùi đứng đó, thành một hàng dài. Những cái
bón nắng chiều làm nghiêng đi, nổi bật lên cái nền xanh thẳm trùng điệp
