chứa nước cũng chỉ vì những cái động trống không đó.” Xem ra họ chỉ làm
theo chỉ thị, vì sao phải bảo vệ thạch khu, họ không màng.
Vào thời kỳ đầu của đạo Hồi, các nhà thám hiểm nước ngoài, nước sông
và đập chứa nước đã tổn hoại nghiêm trọng đến thạch khu Kumutura. Tham
quan thạch động, ngoại trừ vài bích họa trên đỉnh, tôi thấy 110 thạch động
dường như trống không. Canh động là một ông lão tộc Hồi khỏe mạnh, ông
đang bận dùng thanh sắt và chổi quét sạch lớp bụi đất trong động. Dùng
cây chổi chỉ đường nước cao 1m, ông mệt mỏi nói: “Bị lụt thật thảm, nếu
như họ không ngăn đập nước lại, những bích họa còn lại trong động sẽ bị
ngập, đến lúc đó không còn gì cả.” Chờ ông quét xong, chúng tôi nhờ ông
dắt đi tham quan thạch động. “Cô muốn xem những người giàu có trong
động số 21 chứ gì?”- ông cười nói, nhưng tức thì nghiêm túc trở lại:
“Nhưng nơi đó không mấy an toàn, đỉnh động đều dùng cây chống đỡ.”
Tôi rất muốn xem động số 21 này, bích họa nơi đó được xem là minh
châu của Phật giáo Qui Tư, trong các sách có liên quan đều có thể tìm thấy
những hình phục chế này. Mười hai vị Bồ tát tập trung đứng trên một bông
sen lớn, đầu đội vương miện, nửa thân trần đeo đầy châu bảo, vòng ngọc.
Tôi không thể quên bộ ria hình chữ bát, cặp mắt nửa nhắm nửa mở có thể
thấu hết huyễn ảo. Thạch động Qui Tư ảnh hưởng sâu sắc Ấn Độ, chư Bồ
tát giống các vương tử Ấn Độ, các điệu múa ảnh hưởng trực tiếp từ các
chùa Ấn Độ. Giá trị của thạch động này không gì sánh nổi, xem ra có thể
do các nghệ nhân Ấn Độ tạc theo yêu cầu của các nhà quý tộc Ấn, để cho
người nhà cầu đảo hoặc chỗ ngồi thiền cho chúng tăng. Nếu như ngài
Huyền Trang có đến đây, sẽ càng kích thích khát vọng đến Ấn Độ của ngài.
Tôi không thể xem được động này. Để bù đắp chuyến tham quan cả ngày
không vừa ý, tối đến, Salim dẫn tôi đi tham quan cổ thành. Thành cổ Kucha
và thành phố mới chỉ cách nhau một con đường, thế nhưng hoàn toàn khác
biệt. Các ngôi nhà bên này toàn bằng đất bùn, có màu y như sa mạc, cây cối
đầy bụi dáng điệu như còn ngủ. Chúng tôi ngang qua một góc chợ, vài hàng
cuối vẫn còn vài miếng dưa Hamid Yusupov và ít rau cải. Vài cụ già đầu
đội mũ trắng, mặc áo kép đang đứng. Không có taxi, chỉ có một hai chiếc
