Vào năm 40 của thế kỷ XIX, Phật giáo ký của Pháp Hiển được dịch sang
tiếng Anh, 10 năm sau Đại Đường Tây Vực ký của ngài Huyền Trang đầu
tiên dịch sang tiếng Pháp, rồi kế tiếp dịch sang tiếng Anh, chân tướng đã rõ
ràng. Pháp Hiển và Huyền Trang đã triển khai cho thế giới biết lịch sử Phật
giáo ngự trị tại Ấn Độ hơn 1000 năm, và mô tả tỉ mỉ về từng di tích thánh
địa, bao gồm vị trí địa lý, lịch sử, tự Viện, sinh hoạt chư tăng và nhiều điều
quan trọng. Cunningham rất hứng thú đối với hai bộ trước tác này. Trong
sách ông viết: “Tính quan trọng của hai quyển sách này không thể nói hết
được. Trước kia, những lời giải thích từ văn vật chỉ là suy đoán.” Tại Lộc
Dã Uyển, tòa kiến trúc hùng vĩ do chính tay ông khai quật là ngôi Phật
tháp, kỷ niệm nơi thuyết pháp đầu tiên của Phật sau khi giác ngộ.
Kích động sau khi đọc hai bộ trước tác của các ngài Pháp Hiển và Huyền
Trang, Cunningham vạch định một kế hoạch hoành tráng: dùng những ghi
chép của vị cao tăng Trung Quốc này làm chỉ nam khảo cổ, phục hưng lại
lịch sử Phật giáo bị mai một trên đất Ấn. Nhưng nhà cầm quyền thực dân
Anh đối với lịch sử của người dân Ấn không cảm thấy hứng thú. Nghị viên
quốc hội cũng là nhà sử học Anh nổi tiếng đương thời Macaulay đã khẳng
khái: “Nói thẳng ra, tôi xem những tư liệu lịch sử vừa thu thập được viết
bằng tiếng Phạn, giá trị của nó còn thua kém những sách tiểu học Anh.”
Trước những lời ngông cuồng của chủ nghĩa thực dân, Cunningham chỉ
còn cách ngoài việc phục vụ trong quân đội, thời gian rảnh ông nghiên cứu
thêm về những ghi chép của người Trung Quốc và tư liệu di tích Ấn Độ cổ.
Ông chờ đợi gần 30 năm, tình thế có chiều hướng thay đổi. Năm 1861,
thiếu tướng 47 tuổi Cunningham giải ngũ, nhận chức vụ từng mong ước:
Cục trưởng cục khảo cổ Ấn Độ. Đây là một chức vụ hữu danh vô thực - chỉ
có hai người trợ thủ, nhưng ông vẫn vui.
Cunningham quyết định lần theo vết tích ngài Huyền Trang tiến hành
khai quật. Đối với ông, Đại Đường Tây Vực ký có giá trị vô cùng. Trong
sách cung cấp đầy đủ về vị trí, phương hướng, cự ly và thông tin chuẩn xác
hầu hết các thánh tích, thậm chí ngài còn miêu tả tường tận bố cục.
Cunningham lên đường cùng với người trợ thủ và đội khảo cổ khiêm tốn
