của mình. Trong suốt 25 năm, Cunningham truy tìm vết tích của ngài
Huyền Trang năm xưa, đi khắp đất Ấn, khai quật và kiểm chứng hầu hết
những di tích quan trọng mà vị cao tăng Trung Quốc ghi chép. Trong quyển
Ấn Độ bị phát hiện, John Keay miêu tả sinh động khoảng thời gian cuối
cuộc đời Cunningham đã hoàn thành sứ mạng của mình như thế nào:
“Có thể tưởng tượng, đội khảo cổ ít ỏi đi vào ngôi miếu đã bị lãng quên.
Lúc lão tướng quân khom lưng đi ra từ cánh cửa của ngôi miếu cổ, mạng
nhện bám đầy. Bộ âu phục của ông bốc mùi phân dơi nồng nặc. Sau khi
tắm rửa qua loa, ông lại bắt đầu làm việc, trên cái bàn lung lay của quân đội
ghi chép lại những phát hiện trong ngày. Lúc mặt trời vừa lặn, những tiếng
chim gọi nhau về tổ, người trợ lý đốt đèn, lão tướng quân căn dặn mọi
người sáng mai dậy sớm làm việc, sau đó ông cầm quyển Đại Đường Tây
Vực ký, không biết đã đọc qua bao lượt, chuẩn bị đi nghỉ.”
Sau sự khai quật của Cunningham, bức màn bao phủ lịch sử Phật giáo
Ấn Độ được vén dần. Bodhi Gaya tại Bihar là nơi đức Phật thành đạo;
thành Xá Vệ (Savatthi) là nơi đức Phật thường giảng kinh; Kusinaga là nơi
đức Phật nhập Niết Bàn; tại thành Vương Xá (Rajaraha), đức Phật tiếp vị
quốc vương đầu tiên đến nghe thuyết pháp; học phái Motuluo trứ danh đã
sáng tạo những tượng Phật đẹp nhất trên thế giới. Những gì Cunningham
chưa hoàn tất thì các nhà khảo cổ học khác nối tiếp, họ đều căn cứ theo sự
ghi chép của ngài Huyền Trang mà khai quật. Ở Patna, nơi từng là trung
tâm chính trị của Ấn Độ và quê hương A Dục Vương (Asoka), họ phát hiện
Asoka không chỉ là quốc vương vĩ đại nhất trong lịch sử Ấn Độ, mà còn là
vị hộ pháp vĩ đại. Thánh địa khai quật cuối cùng là Lumbini nằm trong địa
phận Nepal, nơi Phật đà đản sinh. Mặc dù dùng những kỹ thuật hiện đại
nhất để khai quật, nhưng vào thời Cunningham vẫn còn thô sơ. Ông đem
những gì mà ngài Huyền Trang từng thấy, nhưng lại bị chính người Ấn
quên lãng ngàn năm nay, phơi bày ra ánh sáng, ông đã phục hưng Phật giáo
Ấn Độ, công của ông không ít. Cunningham biết rõ những gì ông làm được
là do công lao của hai vị cao tăng Trung Quốc, đặc biệt là ngài Huyền
