chặt đầu. Chư tăng không bị giết thì chạy lánh nạn sang Nepal hoặc Tây
Tạng, Trung Quốc. Nghe nói, kẻ xâm lược muốn tìm một người hiểu được
thư tịch bảo lưu trong chùa, nhưng tìm không ra. Ấn Độ giáo may mắn
thoát nạn, vì đền miếu của Ấn Độ giáo không phải trung tâm tín ngưỡng
của họ. Bà La Môn tế tự có nhà cửa, các nhà tu khổ hạnh, các nhà triết học
đều lấy tứ hải làm nhà. Đền miếu bị đốt phá còn có thể trùng kiến. Rất
nhiều đền miếu được kiến tạo trên vùng di chỉ tự Viện Phật giáo, nơi hạt
nhân tín ngưỡng của họ - lãnh tụ tinh thần của họ vẫn còn. Nhưng chùa
chiền và tăng đoàn một khi mất đi, thì cũng như búa không có củi.
Nghe lời kinh các tín đồ tụng, tôi chợt nghĩ có lẽ Phật giáo không hề bị
tiêu diệt trên đất Ấn, mà tồn tại dưới một hình thức khác: như trong sự cầu
đảo, trong bữa ăn, trên quốc kỳ, quốc huy và trong lời kinh sâu sắc của Ấn
Độ giáo.
Nghĩ đến đây, lòng tôi phấn chấn trở lại. Hai ngày trước lúc mới đến, tôi
cảm thấy rất thất vọng: vì nơi đây xa nhất trong chặng tây hành của tôi,
thêm vào không có một di chỉ Phật giáo nào. Kết cục như vậy thật không
hoàn mỹ đối với người lần theo dấu tích ngài Huyền Trang như tôi. Tôi
cảm thấy hối hận đã đến vùng này. Ngài Huyền Trang không biết có cảm
giác như tôi không. Tại đây ngài cũng để lại không ít nuối tiếc, vì ngài dự
định lên thuyền từ đây sang Sri Lanka, nhưng đợi cả mấy tháng chỉ thấy
thuyền nhập cảng, không có thuyền xuất cảng. Qua tìm hiểu vài vị tăng vừa
nhập cảng, ngài biết tin quốc vương Sri Lanka vừa băng hà, thêm vào thiên
tai, toàn quốc trong biến loạn, chúng tăng phải lánh nạn sang Ấn Độ. Ngài
Huyền Trang đành bỏ kế hoạch đến Sri Lanka, nhưng theo lời giới thiệu
của các vị tăng, ngài cũng kể đến Sri Lanka trong Đại Đường Tây Vực ký.
Sau đó, ngài ngược lên phương bắc.
Mục tiêu tại phương Bắc của tôi là Ajanta, minh châu của nghệ thuật
Phật giáo Ấn Độ. Đến đây, tôi như lạc vào cảnh đào nguyên: sườn núi hình
móng ngựa xanh tươi, dưới chân núi là dòng suối nhỏ uốn lượn, giống như
đai ngọc, sát vách núi là vành đai thạch khu với những ngôi tự Viện, bích
họa, tượng điêu khắc. Chư tăng thường chọn những nơi có phong cảnh đẹp
