niên “Tư Trị thông giám” dài tới 294 quyển, thì sự phong phú về tác phẩm
của ông, thực có thể nói là người xưa không thể làm nổi.
Tinh thần trị học của Tư Mã Quang rất làm cảm động lòng người: Để
biên soạn sách, ông thường từ chối không tiếp khách. Để biên soạn sách,
ông “ban ngày làm chưa đủ, tiếp tục làm ban đêm”, mỗi ngày chong đèn
đọc sách đến đêm, tảng sáng đã dậy. Ông đọc sách nhiều đến nỗi, người đời
sau khen mãi không thôi. Tinh thần nghiêm túc tự học là thực sự cầu thị của
ông. Nghe nói chỉ biên soạn bản thảo cuốn “Tư trị thông giám” đã chất đầy
hai gian phòng. Chính là nhờ vào tinh thần đáng quí đó và nghị lực kiên
cường đó mà Tư Mã Quang đã cho ra mắt cuốn “Tư trị thông giám” vào
năm thứ bảy Nguyên Phong (năm 1084). Lúc này Tư Mã Quang đã đến
tuổi tráng sĩ về già, tuy hùng tâm chưa hết nhưng đã lực bất tòng tâm. Thế
nhưng đối với “cuốn sách dùng hết” sinh lực cả đời vào đó, ông không oán
thán, không hối hận, vui vẻ an ủi mình “dù gửi xương cửu tuyền, chí
nguyện mãi mãi gửi vào đó”.
RA SỨC CHỦ TRƯƠNG NHÂN CHÍNH,
TẠO PHÚC CHO TRĂM HỌ
Căn cứ vào qui định của triều Tống, quan tứ phẩm có thể thu dùng con
trai, nên Tư Mã Quang từ lúc 15 tuổi đã có thể được thu dùng làm quan.
Thế nhưng ông không thỏa mãn với cái “ơn ấm” ấy, không muốn dựa vào
sự che chở của quan vị của cha, ông có hoài bão của mình. Vì điều đó, năm
20 tuổi ông đã tham gia thi cử, và đã vinh dự đỗ tiến sĩ giáp khoa, và từ đấy
bắt đầu sinh nhai chính trị của mình. Với tính cách cương trực không a dua,
ông đã nêu lên rất nhiều phê bình và kiến nghị từ nội chính ngoại giao triều
Tống đến đạo đức xã hội. Ông rất bất mãn với tác phong xấu xa của triều
đình đương thời: Tê liệt không còn can gián, không nghĩ đến tiến thủ, được
sao hay vậy, ngược lại còn lấy ca vũ thăng bình để che giấu vấn đề đã thành
đống. Ông phản đối theo tập tục cũ, tật bệnh rất nhiều của nhà Tống thời kỳ
giữa, ra sức cải cách triều chính. Ông chủ trương lấy nhân nghĩa, lễ, tín để
trị dân, thi hành “nhân chính” với trăm họ.
