Ngày nay, có vô khối người dễ dàng thích nghi với kiểu thoả hiệp đó giữa
nền chuyên chế hành chính và chủ quyền của nhân dân, và họ nghĩ rằng thế
là đã đủ bảo đảm được tự do cho các cá nhân, trong khi tự do ấy là do quyền
lực quốc gia có cho thì cho. Nói ra điều này tôi thấy là chưa đủ. Bản chất
của ông chủ ra sao được tôi quan tâm ít hơn là vấn đề vì sao lại có sự vâng
lời của kẻ khác.
Song tôi cũng chẳng phủ nhận là một thể chế như vậy lại không đáng
chọn gấp ngàn vạn lần so với cái thể chế sau khi đã tập trung đủ các loại
quyền hành thì liền trao hết vào tay một người hoặc cho một tổ chức không
có trách nhiệm gì hết. Trong tất cả các hình dạng khác nhau có thể có của sự
chuyên chế mang tính “dân chủ”, thì hình thức vừa rồi chắc chắn phải là
kiểu tồi tệ nhất.
Khi người cầm đầu chủ quyền lại do dân bầu ra hoặc bị kiểm soát sít sao
bởi một tổ chức pháp lí thực sự do bầu cử mà ra và có tính độc lập, thì sự đè
nén của nó đối với các cá nhân đôi khi lớn hơn; nhưng nó vẫn luôn luôn bớt
làm mất nhân phẩm con người, bởi vì mỗi công dân, dù có khó chịu vì bị
người ta dồn vào thế bất lực, vẫn còn có thể hình dung là, khi phục tùng thì
tức là phục tùng chính “ta”, và “ta” đã chọn hi sinh mọi ý nguyện khác cho
một cái ý nguyện như vậy.
Tôi cũng hiểu rằng, một khi kẻ nắm chủ quyền đại diện cho quốc gia và lệ
thuộc vào quốc gia, thì các thế lực và các quyền mà người ta tước đoạt mất
của mỗi công dân không chỉ phục vụ riêng cho kẻ đứng đầu Nhà nước, mà
còn có lợi cho bản thân Nhà nước, và các cá nhân thì hi sinh cái độc lập của
mình cho công chúng mà thu lợi thì chẳng đáng bao nhiêu.
Tạo ra một quyền đại diện mang tính quốc gia trong một đất nước rất tập
trung hoá, tức là làm giảm bớt được cái tồi tệ có thể có do sự tập trung hoá
cực điểm, nhưng không thủ tiêu được sự tập trung hoá đó.
Tôi thấy rõ ràng, làm theo cách này, người ta duy trì được sự can thiệp cá
nhân vào những công chuyện quan trọng nhất; nhưng không vì thế mà người
ta thủ tiêu được sự can thiệp cá nhân vào những công chuyện nhỏ và riêng
tư. Người ta thường quên rằng điều nguy hiểm chính là sự nô dịch con người
