trong những tiểu tiết. Về phía mình, tôi sẵn sàng tin rằng Tự do ít cần thiết
cho những việc lớn nhưng lại rất cần cho những việc nhỏ nhặt hơn, nhưng
liệu con người ta có thể bảo đảm là chỉ có cái lớn này mà không cần đến cái
nhỏ kia chăng.
Ngày nào cũng thế, sự lệ thuộc vào những việc nhỏ nhặt hiện ra trước mắt
mọi người, và mọi công dân chẳng ai là chẳng thấy. Họ không vì sự lệ thuộc
đó mà buồn phiền; nhưng vì cứ bị làm rầy rà nên rồi họ cũng đi đến chỗ làm
gì cũng được nhưng còn không tự nguyện nữa. Sự lệ thuộc này làm tắt dần
tinh thần mọi người và làm cho đầu óc họ bứt rứt khó chịu. Sự lệ thuộc khác
với sự phục tùng, vì phục tùng chỉ hiện ra trong một số ít trường hợp rất
trầm trọng, nhưng cũng rất hiếm khi xảy ra, và nó chỉ cho thấy sự nô lệ
loáng thoáng phía xa và cũng chỉ trầm trọng ở một số con người nào đó thôi.
Các bạn cứ việc lên án những công dân đó đi, nhưng mà cũng vô vọng thôi,
những con người đã bị các bạn làm cho lệ thuộc biết bao nhiêu vào quyền
lực tập trung và thỉnh thoảng lại đi bầu chọn đại diện cho cái quyền lực đó.
Đôi khi và trong thời gian ngắn ngủi họ có đem sử dụng ý chí tự do đó, công
việc tuy quan trọng thật, nhưng vẫn không ngăn cản việc họ dần dần mất
khả năng suy nghĩ, mất cái khả năng tự mình hành động, để rồi dần dần rớt
xuống hàng thấp nhất của trình độ nhân loại.
Tôi phải nói thêm là rồi họ sẽ trở nên mất khả năng thực thi cái đặc quyền
to tát và duy nhất còn lại. Các quốc gia dân chủ đã du nhập Tự do vào phạm
vi chính trị, đồng thời với việc họ làm gia tăng tính chuyên chế trong phạm
vi hành chính, tất cả đều dẫn tới những điểm lạ kì. Khi phải tiến hành làm
những công việc nhỏ mà chỉ cần thiên lương là đủ, thì họ nghĩ rằng các công
dân không đủ sức làm điều đó. Khi sang chuyện cai quản cả một Nhà nước,
thì họ lại trao cho cũng các công dân ấy những đặc quyền vô cùng lớn. Lần
lượt, họ biến các công dân lúc thì thành những đồ chơi trong tay kẻ cầm
quyền tối cao và lúc lại thành các ông chủ của kẻ cầm quyền đó, khi thì to
hơn cả các ông vua và khi thì ít hẳn phẩm chất người. Sau khi đã sử dụng
cạn kiệt mọi hệ thống bầu cử khác nhau mà vẫn chẳng tìm ra một hệ thống
nào thích hợp nhất, họ tỏ ra ngạc nhiên và lại tiếp tục kiếm tìm. Cứ như thể
