tình nguyện làm cho mình quen dần với việc hi sinh không chút ngần ngại
những lợi ích riêng và xéo dưới chân mình những quyền cá nhân cốt sao
nhanh chóng hơn nữa đi tới cái mục đích chung tự mình đặt ra.
Những thói quen và những tư tưởng này, mà tôi gọi là “cách mạng” bởi vì
tất cả các cuộc cách mạng đều tạo ra chúng, được thấy cả trong lòng chế độ
quý tộc trị cũng như tại các quốc gia dân chủ. Nhưng tại các nước quý tộc
trị, chúng thường kém mạnh mẽ và kém lâu bền, bởi vì tại đó chúng gặp
những thói quen, những tư tưởng, những tật xấu và những mặt trái mà tất cả
đều trái ngược với chúng. Vậy là chúng tự nguyện lặn đi một khi cách mạng
chấm hết và cả dân tộc quay trở về với những dáng dấp chính trị đã có từ
xưa. Nhưng tình hình tại các xứ sở dân chủ thì lại không như vậy, ở đây bao
giờ cũng phải đề phòng những bản năng cách mạng, những thứ chỉ dịu đi và
thành nếp chứ không bao giờ tắt hẳn, chúng sẽ lại biến đổi dần thành các tập
tục chính quyền và thành những thói quen hành chính.
Vậy nên tôi chưa thấy có xứ sở nào mà các cuộc cách mạng lại nguy hiểm
hơn là ở các quốc gia dân chủ, bởi vì bất kể việc chúng thường xuyên và
nhất thiết thế nào cũng tạo ra những cái xấu ngẫu nhiên và tạm thời, vẫn còn
đó nguy cơ chúng tạo ra những cái xấu thường trực và có thể nói là những
cái xấu vĩnh cửu nữa.
Tôi tin rằng trên đời này có những cuộc kháng cự lương thiện và những
cuộc nổi loạn chính đáng. Tôi không định nói một cách tuyệt đối rằng con
người thời dân chủ đừng bao giờ nên tiến hành cách mạng cả. Nhưng tôi cho
rằng họ có lí khi họ chần chừ hơn mọi kiểu người khác trước khi định kháng
cự hoặc định nổi loạn, và tốt hơn cả là chịu đựng vô số điều khó chịu trong
trạng thái hiện tại còn hơn là đi tìm một phương thuốc đầy hiểm nguy
nhường ấy.
Cho tôi kết thúc ở đây bằng một ý tưởng chung bao hàm được không chỉ
những tư tưởng riêng biệt đã trình bày ở chương sách này, mà còn chứa
đựng phần lớn những tư tưởng mà bộ sách này định trình bày ra.
Trong những thời kì quý tộc trị trước thời chúng ta đang sống, có những
cá nhân cực kì có thế lực và có một quyền uy xã hội thì lại rất hèn yếu. Bản
