công xã lại là của hiếm và mong manh. Một dân tộc bao giờ cũng có thể tổ
chức ra các đại hội nghị chính trị. Thông thường trong lòng các dân tộc đó
luôn luôn có một lượng người nhất định có đầu óc sáng láng đến độ có thể
điều hành được các công việc. Còn công xã là cái được cấu thành bởi những
phần tử thô kệch thường hay khước từ hành động của nhà hành pháp. Trong
việc xây dựng tính độc lập của công xã, những khó khăn lẽ ra phải giảm đi
chừng nào các dân tộc trở nên khai sáng hơn, thì chúng lại tăng lên khi họ
sáng láng thêm. Một xã hội vô cùng văn minh khó mà chịu đựng nổi những
thử nghiệm tự do ở cấp công xã. Xã hội đó nổi khùng lên chống đối khi thấy
con người đi xa khỏi đường lối chung, và xã hội lại tuyệt vọng khi phải chờ
đợi đoạn thử nghiệm cho ra lò kết quả cuối cùng.
Trong tất cả các quyền tự do, quyền tự do công xã là thứ thật khó xây
dựng và cũng dễ bị quyền lực xâm hại nhất. Tự thân chúng, các thiết chế
công xã chẳng thể chống lại nổi một chính quyền mạnh mẽ và liều lĩnh. Để
có thể tự bảo vệ có kết quả, các thiết chế công xã phải phát triển đầy đủ và
chúng cũng phải hoà nhập vào tinh thần và tập tục của cả nước. Vì vậy,
chừng nào nền tự do ở công xã chưa thành lối sống của con người, thì nó
thật dễ bị tiêu diệt, và nó chỉ có thể trở thành tập tục một khi đã tồn tại lâu
dài trong luật pháp.
Vậy có thể nói rằng nền tự do công xã tuột khỏi mọi nỗ lực của con
người. Vì vậy mà cũng hiếm khi thấy con người tạo lập được nền tự do công
xã. Hình như là nó tự sinh ra vậy. Nó được phát triển hầu như bí mật trong
lòng một xã hội nửa hoang sơ. Rồi tác động liên tục của luật pháp và tập tục,
rồi hoàn cảnh và nhất là thời gian sẽ khiến cho nó được củng cố vững chắc.
Trong tất cả các quốc gia trên lục địa châu Âu, có thể nói là chẳng có một
quốc gia nào từng nhìn thấy mặt mũi nền tự do công xã.
Ấy vậy nhưng sức mạnh của các dân tộc tự do lại nằm ngay trong lòng
công xã. Vai trò của các thiết chế công xã đối với tự do cũng như là vai trò
các trường tiểu học đối với khoa học. Chúng đưa tự do vào tầm tay nhân
dân. Chúng khiến cho nhân dân được nếm náp quyền sử dụng yên lành cái
tự do ấy và quen với việc sử dụng nó. Không có các thiết chế công xã, một
