hội. Tôi chưa thấy quốc gia nào mở trường học nhiều và hiệu quả đến thế;
những thánh đường cho nhu cầu tín ngưỡng của con người nhiều đến thế;
đường sá công xã được bảo trì tuyệt vời đến thế. Vậy là không nên đi tìm ở
Hoa Kì sự đồng loạt và tính bất biến, sự chăm chút tỉ mỉ những chi tiết, sự
hoàn thiện những phương tiện hành chính
. Điều gì ta thấy ở đó, ấy là
hình ảnh của một sức mạnh, của đáng tội nó cũng hơi hoang dại, nhưng nó
đầy quyền lực; ấy là hình ảnh của sự sống, có kèm theo những tai biến,
nhưng hết sức năng nổ.
Vả chăng, nếu có ai muốn thì tôi cũng xin thừa nhận rằng làng xã và quận
huyện bên Hoa Kì hẳn là sẽ được cai quản có lợi hơn bởi một chính quyền
trung tâm đặt xa họ, xa lạ với họ, chứ không bởi những viên chức được chọn
ra từ trong lòng họ. Nếu có ai đòi hỏi, tôi cũng xin thừa nhận là ở nước Mĩ
tình hình an ninh sẽ tốt hơn và ở bên đó người ta sử dụng nguồn lực xã hội
sẽ khôn khéo hơn nếu như nền hành chính của cả nước được tập trung vào
trong tay một con người. Song những ưu thế chính trị mà người Mĩ rút ra
được từ hệ thống phi tập trung hoá của họ vẫn cứ làm cho tôi ưng thích hơn
là một hệ thống trái ngược với cách làm đó.
Suy cho cùng, cũng chẳng hề hấn gì việc có một hệ thống quyền lực sẵn
sàng hành động, biết chăm lo cho mọi thú vui của tôi được yên bề, biết đón
trước mọi hiểm nguy để tránh cho tôi khỏi bị sa chân ngay cả khi tôi chẳng
lo chuyện đó. Chẳng hề hấn gì nếu như cái hệ thống quyền lực đó đồng thời
nhặt đi mọi gai góc nhỏ nhặt trên đường tôi đi đồng thời cũng làm chủ tuyệt
đối sự tự do của tôi và cuộc sống của tôi. Chẳng hề hấn gì nếu như hệ thống
quyền lực đó thâu tóm toàn bộ sự vận động và cuộc tồn vong đến mức là
mọi sự xung quanh đều uể oải khi nó uể oải, tất cả đều ngủ khi nó yên giấc
nồng, và tất cả đều diệt vong khi nó bị chết?
Vậy mà lại có những quốc gia châu Âu nơi đó người dân tự coi mình như
một thứ thực dân dửng dưng với vận mệnh nơi chốn nó nương thân. Những
thay đổi to tát nhất đã diễn ra trong nước mà không được y ta tham gia; y
còn không biết chính xác điều gì đã xảy ra nữa; y hồ nghi chuyện đó; tình cờ
y biết sự kiện gì đó là do được nghe người ta kể lại. Hơn thế nữa, vận mệnh
