Ngày nay, ta có thể nói điều gì tốt đẹp hơn rằng cách mạng Pháp đã làm
cái điều gọi là những chiến công về phương diện tập trung hoá?
Năm 1789, từ Paris, Jefferson viết cho một người trong số bạn bè ông:
“Không có nước nào tình trạng mãi mê cai trị cho thật nhiều lại bắt rễ sâu xa
hơn và gây ra nhiều điều tệ hại hơn là ở Pháp.” Thư gửi Madison, 28 tháng
Tám năm 1789.
Đúng là ở Pháp, từ nhiều thế kỉ rồi, quyền lực trung ương luôn luôn tung
hoành để mở rộng tập trung hoá nền hành chính; trong ngạch hành chính này
không có giới hạn nào ngoài sức mạnh của nó.
Quyền lực trung ương sinh ra từ cách mạng Pháp đã tiến xa hơn hẳn mọi
chế độ có trước nó, vì nó mạnh hơn và thông thái hơn bất kì anh nào trong
đám này: Louis XIV trao cho một giám quan tuỳ hứng thục hiện mọi điều
liên quan đến sự tồn tại của cấp xã; Napoléon trao việc đó cho một bộ
trưởng. Trước sau vẫn là một nguyên tắc và những hệ quả ít nhiều có từ xa
xưa rồi.
