kẻ bị trị tập hợp nhau lại và cùng chung sức lật đổ cùng một lúc cả kẻ bạo
chúa lẫn bạo quyền.
Vậy là vào thời nào cũng vậy các quốc gia bé nhỏ đều là cái nôi của tự do
chính trị. Từng xảy ra việc phần lớn các quốc gia nhỏ bé đó đều mất cái tự
do ấy đi khi họ lớn mạnh lên. Điều này cho thấy rõ là Tự do có gốc ở sự bé
nhỏ của đất nước chứ không gốc ở bản thân đất nước.
Lịch sử thế giới không cho ta thí dụ về một nước lớn tồn tại được lâu
trong thể chế cộng hoà
, điều đó cũng có nghĩa chuyện đó là bất khả thi.
Với tôi, tôi nghĩ thật là không thận trọng khi con người cứ muốn bó hẹp khả
năng và phán xét tương lai, khi chính con người ấy luôn luôn để tuột khỏi
tay cả thực tại lẫn tương lai, và bao giờ cũng bị đánh úp vì những chuyện cứ
ngỡ là đã biết tường tận đến vô cùng. Điều ta có thể nói chắc, ấy là sự tồn tại
một nước cộng hoà to lớn bao giờ cũng vô cùng hở sườn so với một nước
cộng hoà bé nhỏ.
Tất cả các đam mê gắn bó chết người với các nền cộng hoà được gia tăng
theo độ lớn của lãnh thổ, còn các giá trị đạo đức làm chỗ dựa cho nó thì lại
chẳng gia tăng theo tỉ lệ đó.
Tham vọng của các cá nhân gia tăng theo sự hùng mạnh của đất nước; thế
lực của phe phái gia tăng theo tầm quan trọng của mục đích đeo đuổi; nhưng
lòng yêu nước, là cái phải đấu tranh chống lại những đam mê huỷ diệt kia,
không phải hễ cứ ở một nước cộng hoà mênh mông thì mạnh hơn ở một
quốc gia bé nhỏ. Cũng thật dễ dàng chứng minh được rằng lòng yêu nước ở
một nước lớn thì kém phát triển và kém mạnh mẽ. Sự cách biệt giàu nghèo
quá xa, những thành thị khổng lồ, sự băng hoại tập tục, tính ích kỉ cá nhân,
lợi ích ràng buộc rối rắm, đó đều là những mối hiểm nguy hầu như bao giờ
cũng được đẻ ra từ cái đất nước vĩ đại. Vô số những điều vừa kể ra đó không
làm tổn hại chút gì cho sự tồn tại của một nền quân chủ chuyên chế, vài ba
điều đó thậm chí còn giúp nó sống lâu hơn. Vả chăng, trong các nền quân
chủ chuyên chế, chính quyền sở hữu một thứ sức mạnh riêng của nó. Nó sử
dụng nhân dân nhưng không lệ thuộc vào nhân dân. Nhân dân càng lớn,
đấng quân vương càng mạnh. Nhưng chính quyền cộng hoà chỉ có thể lấy đa
