hèn của con người. Và khi rồi tôi phải đi khỏi chốn mê hoặc ấy, tôi vẫn còn
u sầu nói đi nói lại: Ô hay! Đã thành phế tích rồi!
Ở châu Âu, chúng ta đã quen coi sự âu lo trong tâm hôn, ước vọng giàu
sang quá độ, tình yêu sự độc lập đến độ cực đoan như một đại hoạ xã hội.
Nhưng chính những thứ đó lại bảo đảm cho các nước cộng hoà bên Mĩ có
một tương lai lâu bền và thanh bình. Không có những đam mê ám ảnh con
người như thế, cư dân hẳn là sẽ tập trung quanh một vài địa điểm và cũng
giống như chúng ta, rồi sẽ thấy mình phải có những nhu cầu khó mà thoả
mãn cho được. May mắn thay cái xứ sở Tân thế giới nơi các tật xấu của con
người hầu như lại trở thành hữu ích cho xã hội cũng như đạo đức của họ
vậy!
Điều này tác động mạnh đến cung cách người ta phán xét hành động của
con người ở hai bán cầu. Thường khi, cái chúng ta đặt tên là máu tham kiếm
tiền, thì người Mĩ gọi là tài khéo đáng khen, và họ coi những gì chúng ta gọi
bằng sự kiềm chế ước vọng như là sự đớn hèn của tình cảm.
Ở Pháp, chúng ta coi thị hiếu giản dị, tập tục yên bình, đầu óc gia đình và
tình yêu nơi chôn nhau cắt rốn như là những bảo đảm to tát cho sự yên bình
và hạnh phúc của nhà nước; nhưng ở Mĩ, những thứ đức tính ấy được coi
như là những định kiến có hại cho xã hội. Người Pháp ở Canada vốn vẫn giữ
được các truyền thống tập tục xưa cũ, thấy họ bắt đầu khó sống trên lãnh thổ
(mới) của mình, và cái quốc gia bé nhỏ vừa mới ra đời kia sẽ sớm bị các
quốc gia già nua quấy phá cho đến khốn cùng. Ở Canada, những con người
sáng láng nhất, yêu nước nhất và nhân đạo nhất, đều hành động với những
nỗ lực cực kì to lớn cốt làm sao cho nhân dân ghê tởm cái thứ hạnh phúc
giản dị vẫn còn đang thoả mãn họ. Họ xưng tụng những ưu thế của sự giàu
sang, hệt như ở nước ta, chúng ta ca tụng những vẻ hấp dẫn của một chủ
nghĩa trung bình lương thiện, và họ chăm lo nhiều vào việc mài giũa những
đam mê mang tính người chứ không như ở chỗ khác chỉ chăm lo làm xẹp
chúng đi. Đem những thú vui trong sáng và yên tĩnh mà tổ quốc đem lại cho
ngay cả người nghèo để đánh đổi lấy những hưởng thụ khô cằn của một thứ
hạnh phúc ấm no dưới bầu trời xa lạ; chạy trốn khỏi mái ấm gia đình và
