nhà bác học; ấy thế nhưng nếu xem xét sang những con người dốt nát của
nước Mĩ, thì hình như dân Mĩ thông minh nhất trên trái đất này.
Toàn bộ cư dân nước Mĩ được đặt nằm giữa hai thái cực; tôi nói điều đó
rồi.
Ở New England, mỗi công dân được học những khái niệm cơ bản về tri
thức nhân loại; ngoài ra, công dân đó còn được biết những học thuyết và
những bằng chứng liên quan đến tôn giáo của mình; người ta cho học lịch sử
đất nước và những nét cơ bản của hiến pháp hiện hành. Ở bang Connecticut
và Massachusetts, rất hiếm khi tìm được một người nào đó mà lại chỉ biết
những điều trên một cách không hoàn chỉnh, và anh nào hoàn toàn mù tịt
những chuyện đó bị coi như một hiện tượng lạ.
Khi tôi so sánh các nền cộng hoà Hi Lạp và La Mã với các nước cộng hoà
Mĩ, khi tôi đem những thư viện tài liệu viết tay của các nước cộng hoà cổ
đại và đám dân cư thô kệch của họ, đưa ra so sánh với cả ngàn tờ báo ngang
dọc đất Mĩ và người dân trí tuệ sáng láng đang sinh sống trên đất Mĩ; khi
sau đó tôi suy nghĩ về tất cả những nỗ lực người Mĩ vẫn đang đổ ra, để phán
xét nước cộng hoà hiện đại này qua nước cộng hoà thời cổ nọ, và thông qua
những gì xảy ra đã hai ngàn năm, để tiên đoán những gì sẽ xảy ra ngày nay,
tôi thật tình muốn đốt hết sách của mình đi, để chỉ còn phải áp dụng những ý
tưởng mới mẻ vào một trạng thái xã hội mới toanh đến thế.
Mà cũng chẳng cần dàn trải ra khắp Liên bang để xem xét những gì được
thấy ở New England. Khi ta càng đi về miền Tây hoặc miền Nam, thì trình
độ học vấn của người dân càng giảm. Tại các bang cận kề với Mexico, cũng
thấy tình trạng như ở nước ta, có những cá nhân hoàn toàn xa lạ với những
yếu tố tri thức nhân loại; thế nhưng ta không sao tìm thấy ở Hoa Kì cả một
tổng hoàn toàn chìm trong sự ngu tối. Lí do thật dễ hiểu: các quốc gia châu
Âu xuất phát từ bóng tối và sự man dại để bước đến văn minh và trí tuệ. Họ
tiến bộ không đều nhau: có những quốc gia đã đến được đích, có những
quốc gia khác đang thủng thẳng bước tới đích; nhiều quốc gia đã dừng chân,
và họ đang ngủ dọc đường.
Tình hình hoàn toàn không như vậy ở Hoa Kì.
