Tôi chỉ còn một chút xíu nói thêm về chuyện này.
Nếu tôi vẫn chưa làm cho bạn đọc thấy được ở người Mĩ tầm quan trọng
của kinh nghiệm thực hành, thói quen, ý kiến và quan điểm của họ, nói tóm
lại là thấy rõ tầm quan trọng của tập tục của họ trong việc duy trì luật pháp,
thì tôi vẫn chưa đạt được mục đích chính tự đặt ra khi viết tác phẩm này.
LUẬT PHÁP VÀ TẬP TỤC LIỆU CÓ ĐỦ ĐỂ DUY TRÌ CÁC
THIẾT CHẾ DÂN CHỦ Ở NƠI KHÁC NGOÀI NƯỚC MĨ?
Người Mĩ gốc Anh một khi được mang trở lại châu Âu
liệu có bị bắt buộc phải cải đổi luật pháp của mình? −
Cần phân biệt giữa các thiết chế dân chủ và các thiết
chế của người Mĩ. − Ta có thể nghĩ ra những luật lệ dân
chủ hơn nhiều, hoặc ít ra là khác biệt với những luật lệ
đã tạo ra nền dân trị của nước Mĩ. − Tấm gương nước
Mĩ chỉ chứng tỏ một điều là chúng ta đừng nên thất
vọng trong việc điều chỉnh nền dân trị bằng phương tiện
luật pháp.
Tôi đã nói là thành công của các thiết chế dân chủ ở Hoa Kì là do bản
thân luật pháp và do tập tục hơn là vì điều kiện tự nhiên của đất nước.
Nhưng suy diễn tiếp rằng, chính những nguyên nhân đó đem khuân đi chỗ
khác liệu tự chúng có nguyên vẹn sức mạnh không, và nếu như đất nước
không thể thay thế được luật pháp và tập tục, thì liệu tập tục và luật pháp
đến lượt chúng có thể thay thế được đất nước không?
Tới đây, ta dễ dàng thấy rằng chúng ta hoàn toàn không có các yếu tố để
so sánh: ta bắt gặp ở Tân thế giới những con người khác với người Mĩ gốc
Anh, và do chỗ những con người ấy cùng chịu ảnh hưởng của những nguyên
nhân vật chất như người Mĩ gốc Anh, nên tôi có thể so sánh họ với nhau
được.
