thì ở đó người mông muội cũng sửa đổi dần trạng thái xã hội và thay đổi tập
tục của họ
Thành công của người Cherokee chứng tỏ là người Anh điêng bản địa có
khả năng tự mình văn minh hoá, nhưng lại vẫn chẳng chứng minh được là
họ có thể tới đích.
Khó khăn khiến người Anh điêng bản địa chấp thuận được nền văn minh
là do một nguyên nhân chung mà chính họ cũng hầu như không có cách gì
gỡ ra nổi.
Nếu ta chăm chú nhìn vào lịch sử, ta thấy là nói chung các tộc người
mông muội đều dần dần tự họ vươn lên được với nền văn minh.
Khi họ phải đi vục tìm ánh sáng từ một dân tộc ngoại bang, trước mặt dân
tộc ngoại bang kia họ đứng trên hàng ngũ của kẻ chiến thắng chứ không
phải trong tư thế của kẻ chiến bại.
Khi dân tộc bị chiếm lại văn minh hơn và dân tộc đi chinh phục lại bán
khai, như trường hợp các tộc người phương Bắc chinh phục đế quốc La Mã,
hoặc trường hợp Mông Cổ chinh phục Trung Hoa, sức mạnh chiến thắng là
đủ để bảo đảm cho kẻ mông muội có vị trí ngang tầm với con người văn
minh và cho phép nó tiến bước ngang hàng cho tới khi trở thành kẻ đủ sức
ganh đua (với kẻ bị thua). Bên này có sức mạnh, bên kia có trí khôn. Kẻ thứ
nhất chiêm ngưỡng trình độ khoa học và nghệ thuật của kẻ chiến bại, kẻ thứ
hai thèm khát sức mạnh của kẻ chiến thắng. Cuối cùng những con người
hoang dã đưa được con người văn minh vào trong các lâu đài của họ, và con
người văn minh mở các cánh cửa trường học cho những người kia. Nhưng
một khi kẻ có sức mạnh vật chất cũng đồng thời là kẻ có trình độ trí tuệ cao,
thì khi đó hiếm khi thấy kẻ chiến bại tự mình leo tới văn minh; nó rút lui đi
hoặc nó bị tiêu diệt.
Chính vì thế mà ta có thể nói một cách chung nhất rằng người mông muội
mang vũ khí trong tay đi tìm ánh sáng văn minh, song lại không nhận được
gì hết.
