hiểu biết ngang nhau cho trí khôn của họ. Ngành bưu điện đem ánh sáng tới
tận bậu cửa ngôi lều kẻ hèn và đến tận cổng lâu đài kẻ sang. Đạo Tin lành
bảo vệ quan điểm mọi con người đều tìm thấy lối đi dần tới thiên đường.
Nước Mĩ, nơi tự tìm thấy mình, đem chưng ra cả ngàn con đường mới mẻ,
và đưa lại giàu sang cùng quyền lực cho kẻ phiêu lưu tăm tối.
Nếu như bắt đầu từ thế kỉ XI bạn quan sát những gì xảy ra ở nước Pháp
từng năm chục năm một, thì cứ đến cuối mỗi kì đó, bạn sẽ nhận thấy ngay
trong xã hội có xảy ra một cuộc cách mạng kép. Kẻ quyền quý đã bị hạ một
nấc thang xã hội và người bần dân lại leo lên một nấc, kẻ xuống, người lên.
Cứ mỗi nửa thế kỉ lại khiến hai bên xích lại với nhau, và chẳng mấy chốc hai
bên đứng sát bên nhau.
Và điều này không phải chuyện đặc biệt xảy ra ở nước Pháp. Ta đưa mắt
nhìn ra bất kì phía nào thì cũng thấy cùng một kiểu cách mạng đó đang tiếp
diễn trong khắp thế giới Ki Tô giáo.
Khắp nơi ta đều thấy những sự cố đủ kiểu xảy ra trong cuộc sống con
người và thấy đều có lợi cho nền dân trị. Mọi con người đều đem sức mình
giúp rập cho các sự cố ngẫu nhiên đó: có cả những con người đuổi theo
thành công trước mắt, và có cả những con người không hề nghĩ cách lợi
dụng chúng. Có những con người đấu tranh để chúng xảy ra, và có cả những
con người tuyên bố là kẻ thù của những sự cố đó. Tất cả đều bị xô đẩy nhộn
nhạo theo cùng một đường hướng, kẻ miễn cưỡng người vô tình, tất cả đều
là những công cụ mù quáng trong tay Chúa.
Sự phát triển dần từng bước của quyền bình đẳng là một sự kiện mang
tính chất thiên định. Sự kiện đó có những nét chính như sau: nó diễn ra khắp
nơi, nó bền vững lâu dài, từng ngày một nó đều tuột khỏi mọi sức mạnh của
con người, và mọi sự kiện cũng như mọi con người đều đã phục vụ cho sự
phát triển của quyền bình đẳng ấy.
Liệu có là khôn ngoan không khi tin rằng một phong trào xã hội đến từ xa
xôi chừng nấy lại có thể bị một thế hệ đình hoãn nó? Liệu có còn ai nghĩ
rằng, sau khi đã thủ tiêu được chế độ phong kiến và đã đánh bại các vua
chúa, nền dân trị sẽ lui bước trước những thị dân và những kẻ lắm tiền? Liệu
